zegar-tort

Słowo poświadczone w fotocytacie:
(...) ÿ ■ - — ; ■—^ = =  tyle szczęścia dla szewców ( 4*$AV.i36,f m czytelnik warszawa 1981  Anna Strońska tyle szczęścia dla szewców wydanie II  Obwolutę, okładkę i kartę tytułową projektował Zbigniew Czamedki Na obwolucie wykorzystano rzeźby Eugeniusza Gemry ze zbiorów Anny Strońskiej sfotografowane przez Tomasza Strzeleckiego © Copyright by Anna Strońska Warszawa 1977 ISBN 83-07-00172-2  Po tylu latach Przemyśl. Niczyje bezszelestne koty po ogrodach, nad oknem ciężki nawis góry z kazimierzowskim zamkiem, księżyc jak połówka pomarańczy, wetknięta w ciemność. Takie same księżyce przyświecały na połoninach wsiom, które nie istnieją, i pokoleniom, po których zostało trochę mosiądzu, trochę pergaminu. Rozminęłam się z zawiłym polsko-rusko-żydowskim światem dawnej Polski. To, co ja mogę nosić w wyobraźni, to jest tylko skansen. Po moich cerkiewkach hula wiatr i handlarz. W moich chanukach nie zaświecą się świece w żaden piątek, moje chanuki to są te po komórkach i po desach, i po tapczanach. W schowkach na pościel. Chanuki ze schowków na pościel czekają na lepsze czasy. Co to znaczy: na lepsze? No, to znaczy, że właścicielom się nie spieszy. Oni mają czas. Widzą rynek, który już jest. Przewidują rynek, który będzie. Stać ich, poczekają. Bardzo prosty rachunek: jeśli za coś, co przed rokiem kosztowało czterysta złotych, dziś płaci się cztery, pięć tysięcy, to za kilka lat... albo za kilkanaście... W jednym tapczanie pościel, w drugim tapczanie kapitał. Mnie by trwożył talki sen, ale albo się ma wyobraźnię, albo się ma pieniądze. W Krasiczynie, do którego doszłam kiedyś przez prałkowiecki las, potem przez Tarnawce, bardzo górą, z lazurem spalin zostawionym w dole — przyjemnie tak spojrzeć z wystudzo5  nej zielonej przerębli na brudną szosę i wozy na rozmokłym od słońca asfalcie — był cmentarz. Wysoki. Dla obcych trudny do znalezienia. To znaczy wtedy za pierwszym moim przyjściem jeszcze był. Nieduży, dawno bez ścieżek, w nieścinanych zielskach osuwające się bryły tablic, niewyraźne ze starości pląsy lewków i zaduma jelonków pośród ciężkich liter. W kilka lat później i to znikło. Jak dziwnie biegną sprawy między ludźmi. Na ulicy mojego dzieciństwa mieszkała rodzina nie wyróżniająca się niczym do momentu, w którym obydwoje znikli z naszej ulicy — on chyba na dwanaście, ona na dziesięć czy osiem lat, a wychowaniem ich małego dziecka zajęła się babka, osoba przypuszczalnie nie mająca z tym wszystkim nic wspólnego, sama już zasługująca na opiekę. Mała, siwa, nasze ogrody sąsiadowały ze sobą, co usposabiało do jakiejś tam niezobowiązującej, na wymianie miłych frazesów polegającej znajomości. Przez całe dzieciństwo mówiłam tej pani „dzień dobry”, ani nie przypuszczając, na czym też polega prawdziwy przedział między naszymi ogrodami. Przyjemni sąsiedzi, bo niezauważalni: dopiero ten proces jej o dostarczanie banderowcom lekarstw, jego o służbę w czoeie. Na naszej ulicy, jak na każdej w tych stronach, mieszkało dużo Rusinów i niektórzy chcieli pozostać Rusinami nawet wówczas, gdy to już było całkiem w stylu retro. Co może wiedzieć moja córka o Starorusinach? Bo ja jeszcze, piąte przez dziesiąte, wiem. Podobno za Starorusiinów uważała się rodzina Cichańskich w Krynicy, ale w późnych latach czterdziestych nie miało się głowy do takich niuansów, dlatego Cichańscy odjechali od nas razem z Ukraińcami, za których się nie uważali. A to w ich willi dożywiał się Nikifor. Matka widywała go każdego lata, całymi sezonami był pod ręką. Nikifor lubił Cichańskich i lubił piękne kobiety. To przecież on już w czasach nieustającej fety na swoją cześć, na ban6  kiecie, który akurat jemu był do szczęścia potrzebny, jak mnie traktor, wypatrzył interesującą plastyczkę. Wtedy wstał i ruszył w obchód. Od bankietowicza do bankietowicza. Z wyciągniętą ręką. Zrobiła się lekka (powiedzmy, że lekka) konsternacja, ale bilon leciał. Nikifor, zebrawszy co się dało, zbliżył się do pięknej pani i sypnął jej monetami na podołek. Z admiracją. Wyraźnie na zasadzie: zamiast kwiatów. Wtedy już miał ugładzone życie i malował kiepsko. A w czasach strasznej swojej młodości, w najlepszych latach Nikifora, rozdawał obrazki. Komuś nie budzącemu sympatii potrafił odmówić bez względu na proponowaną kwotę. Dla osoby, która mu się spodobała, były za grosze albo nawet bez nich. Gdyby matka przeczuła, co wyrośnie z jej dziecka, miałabym dzisiaj nie jednego, ale setkę Nikiforów. Przynajmniej setkę. Oczywiście nie przywiozła nawet tego jednego. Szarozielony frasobliwy pejzaż z kościółkiem, bezludny, a to nieczęsta rzecz u ojca naiwnych polskich, dał mi w wiele lat później sanatoryjny lekarz Nikifora w Rabce, Bogdan Szczygieł. Nie wiem, czy to akurat w tym sanatorium Nikifor, skazany na torturę regulaminu, poukładał obrazy na podłodze i zamknięty w pokoju spalił je, tańcząc i próbując wyśpiewać protest-song nad wysokim ogniem. Zdarzenie raczej pomijane, bo nie przystające do koncepcji uszczęśliwienia, w której już nic — od telefonu po Paryż — nie zostało oszczędzone niczyjemu z Krynicy. W Przemyślu konterfekt Franciszka Józefa z synami albo zegar z orłem nie naszym, ciemnym, cały w chabrach, pozłótkach, chyba poniemiecki, ale licho wie. Skąd go Klipieszyński wytrzasnął? Poprzedni, czyli poprzedzający mnie właściciel, znienawidzony teść 7  Klipieszyńskiej, jeśli nawet wie, to i tak nie powie. W kalesonach z trokami siedział na rozbebeszonym łóżku i obserwował m:.e bez przekonania. Starszy człowiek, astmatyk. — Niechże tatuś idzie się wycharkać do kuchni, bo pani jest nieprzyjemnie — poprosiła córka. — Dobrze, dziecko — odpowiedział przyjaźnie i nie ruszył się z miejsca. — Tatusiu, gdzież to tak w gaciach przy kobiecie? Aż wstyd, prawda? — E, iw moich latach dawno nie ma wstydu. — To niech tatuś przynajmniej weźmie łyżkę tego świństwa na kaszel. — Jeszcze długo nie — odparł z mocą stary. — Zaczyna ojciec? Już ojciec zaczyna? — Oni mnie nie będą truli. Siebie niech trują, a ja potrzebuję żyć. — Z ojca to jest franca! — westchnęła córka. — A nie, tylko wiem, co robię. Tymczasem oglądałam bibeloty na kredensie. Kredens z powołania był kuchenny, ale przemalowano go na pokojowy. Między okropieństwami, które zalegają wszystkie konsole, trema, psychy, każdą zaścieloną laufrem przestrzeń nadającą się na okno wystawowe w takich domach, opisem znajdzie się coś interesującego wśród piesków z obolałymi szczękami, lakierowanych górali, panoramy niejednej Kalwarii w muszelkowych ramkach, tancerek na prosięcej nóżce. Tu nie było nic. Stary sam zapalił i częstował, ale wymówiłam się chorobą. Ostrzegł z naciskiem, żeby tylko nie zacząć z lekarzami. „Zrobi pani początek i przepadło. Oni na to czekają”. Założył sweter, marynarkę, a na końcu spodnie. Poświstując przez kłaczasty nos, długo mocował się ze sznurówkami butów. Sapanie zamieniło się 8  w chrypiący zgrzyt, ten człowiek raczej rzęził niż oddychał. — Idizie tatuś do króli? — zagadnęła córka. — Przydałoby się, bo dzisiaj nie jadły. I do mnie: — Mówię pani, skaranie z tym wszystkim. Ja już nie nadążam. Kto wymyślił pracę dla kobiety? Nakładłabym po pysku, słowo uczciwości. Kiedy kobieta ma czas na pracę? Nie wie pani może? Z tego później rozbicia małżeństw wszystkie i dzieci bez rodziny, i sodoma-gomora między społeczeństwem. Jak na nią, zupełnie niewinny monolog. Klipieszyńska utemperowana, bo świeżo po dziecku. Córka ma dwa miesiące bez pięciu dni. I daje spać, spokojnie. Żeby ze starym pderuństwem zapierdiziałym (to o dziadku) szło wytrzymać jak z tym dzieckiem. Przypomniała sobie, wydziera się: — Tatusiu, królom dał? — Ale kiosek nam zamkną — odkrzykuje stary. — Dostały króle? Tak czy nie? — Przody skoczę po papierosy, bo mówię ci, że zamkną. ' — Franca stary... Dla mnie paczka sport, ale radomskich, słyszy tatuś? Ona da na pewno, tylko trzeba mówić dla kogo. Stary przez drzwi, stanowczo: — Pieniądze. — O Jezu, czy to potrzebne przy obcych tak? Wstydziłby się ojciec. Zupełnie jakbym kiedy nie oddała! No i widzi pani, jaka wyręka z naszego dziadka. Umie całą noc przesiedzieć, nie zmruży oka, tylko kiwa się i kopci te śmierdziele. A zwróci mu pani uwagę, to się jeszcze obrazi aibo panią zwymyśla. On dawno swoje odespał, ale za co my się męczymy, proszę mi powiedzieć. Wraca pijany Klipieszyński, zagląda do becika z 9 *  dzieckiem, telepie grzechotką i powiada tz uznaniem „kurdybyliserumater”. Zaraz to zapisałam posądzając Klipieszyńsikiego o autorstwo, tymczasem przeklinanka — okazuje się — starsza od przemyskiej c.k. twierdzy. Jaśka irytuje się na męża, że się schlał przed obiadem i będzie go bolało ezerepo, czyli brzuch. A tak, tak. Brzuch, nie głowa. Na to Klipieszyński. — Daleko mam? W chabzioki (krzaki) nie muszę latać, prawda? Pijany Klipieszyński nie urządza awantur. Lubi się trochę powygłupiać po wódce, ale ręki na nikogo by nie podniósł. Jaśka mówi, że ten jej chłop, to wcale nie ma nerwów. Jaśka ma. Codziennie użera się z teściem sklerotykiem, który lubi posiać rentę albo tak udaje, że zgubił. — Psiakrew, stoi nad otwartym grobem i słowa prawdy nie powie, tylko co powie, to zełże! Stary zamyśla się, obraca w dziąsłach zapomniany chleb. — Ty udawajku — mówi gorzko Jaśka. Miałam coś usłyszeć od Klipieszyńskiego o następnym zegarze, ale Klipieszyński drzemie. — Pasek mu poluźnij — dyryguje teść. — Tatusiu, niech mnie tatuś nie uczy, dobrze? — Łóżko jemu zrób, słyszysz? Sprzedadzą coś, nie sprzedadzą, a i tak czasu w do* mu Klipieszyńskich nie uważam za stracony. Kośkowa to jest ta, której chodzą zęby. Nie ruszają się, tylko chodzą. Wędrują. Zwykłe ruchome zęby tłumaczyłyby się sztuczną szczęką czy paradentozą, a na to stać każdego. Napisałam wyraźnie, bo i wiem, co piszę, całe miasto potwierdzi (wielkie, niewielkie, ale zawsze), Kośkowa ma wędrujące zęby. Ewenement o 10  tyle łatwy do sprawdzenia, że tych zębów więcej niż osiem — no, dajmy na to: dziesięć —- już się człowiek i przy najszerszym uśmiechu K-ośk-owej nie naliczy. Mieszkają nie za blisko siebie, mają lucz. Łopatkowate, żółte (Kośkowa pali) żyją życiem własnym. Co pewien czas zmieniają położenie. Teoretycznie każdy dentysta zna takie zjawisko, ale zęby Kośkowej przeszły miarę i znajoma z magistratu (tak się w 'tamtym mieście mówi po dzień dzisiejszy i nie poradzimy), otóż znajoma, która widuje się z Kośkową ma co dzień, przysięgała mi, że ten prawy siekacz, który za mojego pobytu utrzymywał się na pozycji centralnej, a nawet leciuteńko wypychał się spod wargi na światło dzienne, gdyż Kośkowa ma krzywy zgryz, do miesiąca zmienił nastawienie i steruje teraz w prawo, skosem idzie, jak gdyby na krótsze, co pociąga za sobą radykalne a nieuniknione przegrupowania wśród reszty. Do zębów Kośkowa nosi oranżową pomadkę, puder w odcieniu, o którym naród wypowiada się w drogeriach, że „cielesny proszę”, ołówkowe brwi, róż najciemniejszy z możliwych i sprane wodą utlenioną loczki. Takie loczki, które mają fason włoskich rurek z kremem, nazywają się francuskie. Kiedyś masowo wiło się je pociechom na niedzielę. Najdłużej nosiła je Shirley Tempie, ale też 'krócej od Kośkowej. Kośkowa jest wdową z synem dobrym, ale już przywiązanym do żony, nie do matki. Na szczęście dzieci mieszkają osobno. Na szczęście, gdyż KośkowTa nie zniosłaby w kuchni drugiej gospodyni. Mimo wszystko przykro jej. „W niedzielę jedzą u mnie, w tygodniu po stołówkach, co to warte te dzisiejsze małżeństwa? Jak ja widzę, z jakim on zajada apetytem, ten mój chłopaczyśko, jak jemu wszystko jest do smaku, co mamusia poda, a przecież cudów się ¡nie robi, bo z czego. Cóż pani dzisiaj dostanie w sklepie, dosłownie z tym człowiek wraca, po co poszedł... więc synowa nieraz mówi tak 11  a tak, ja bym coś przyniosła od siebie, mamusiu, ja mamie pomogę. Otóż nigdy! Dziękuję, nie trzeba. Ja mam taką naturę, że muszę sama kupić. Jak nie przejdę się po sklepach, jak nie popatrzę, co rzucili, to mi się później zdaje, że ktoś ten obiad gorzej zrobił. Do mycia garnków nie dam synowej dotknąć się, co dopiero do obiadu. Siama, siania, pani wie”. Kośkowa, z którą prowadzę namolne i beznadziejne pertraktacje w sprawie czajnika z miedzi — i po co jej ten czajnik, nawet nie pomyślała o nim przed moim przybyciem, stał nie używany na kredensie i zupełnie nie trzymało się to kupy, kredens biały, czerwona miedź, przecież takie gary ciężkie, rudozłote, wymagają tła, oprawy w kuchnię holenderską. Przestrzennie, mroczno, przytulnie,- uroczyście, ściany z ciemnych detfi, czarny stół wypolerowany rękawami, ława, zydle z dębu. Nigdy nie będę miała takiej kuchni. Moja jest okropna, czyli nowoczesna, i rondle, michy, tace, kwarty, chochle, formy, brytfanny z miedzi i mosiądzu, które się nie zmieściły na żółtych ścianach między termą i lodówką, też stoją na białym 'kredensie. Tak czy inaczej Kośkowa jest idiotką, że mi nie chce sprzedać czajnika. Ile ja wieczorów straciłam na tę babę. Waruję przy czajniku z namolną żarliwością, płaszczę się, poniżam siebie, a podbijam cenę. Cóż, kiedy dla Kośkowej to właśnie jest wystarczające ostrzeżenie: chcę płacić, czyli wiem, za co płacę. Ja wiem, tylko ona nie wie. Nie wie, ale się dowie. Więc znów przesuwa termin, zamawia mnie na kiedy indziej, na kiedyś tam, na nigdy. Debil by zrozumiał, a ja nie chcę. To już trochę rozbraja Kośkową. Z litości zaczyna grać na zwłokę. Raz każe mi czekać na syna, który już, już ma nadejść z decyzją, ale nie nadchodzi. Innym razem okazuje się, że to w gruncie rzeczy nie jest czajnik juniora, tylko jednego znajomego pana spod Przeworska. Jeśli ten pan namyśli się, Kośkowa mnie zawiadomi. Po roku przy12  jeżdżam, czajnik jest, tylko jeszcze nie było tego znajomego. Kośkowa prosi siadać, namawia ma herbatę. Rozpromieniona, nie dla mnie niestety, wdzięczy się do towarzyszącej mi w najzupełniej prywatnym charakterze reprezentantki magistratu. Podczas gdy przyjaciółka moja z rutyną uchyla się od psychologicznej korupcji — w tym kochanym mieście innej naszej przyjaciółce już się przydarzyło, że gdy w majestacie togi, łańcucha i biretu rozsądzała spyskowane strony, strona przegrywająca z płaczliwą inwokacją zwróciła się do Wysokiego Sądu: „Pani Zosiu złota, ta czy pani mnie nie zna, z moją córką chodziłyście do jednej klasy, pani u nas była, Boże kochany, czy mnie hadra szmaciana przeszłaby przez usta, gdzież takie słowa do mnie, i jeszcze żebym ja podniosła rękę na kogo, ja!... Pani z nią w jednej 'klasie, pani sama powie...” Kośkowa po sądach się nie włóczy, miała wszystkiego jedną czy dwie stprawy w kolegium, jednak dla utrzymania dystansu między magistratem a masami, herbaty z Kośkową nie pijemy. A ja z rezygnacją stwierdzam, że czajnik chociaż stoi tam, gdzie stał, aż nie ten sam, wypucowany, lśniący. „Zdaje się pani” — mówi pogodnie Kośkowa. Wszyscy wiedzą, że Kośkowej trafiła się partia w Ameryce. Wdowiec z pieniędzmi. Nawet niczego sobie, sądząc po zdjęciu. Jak na te lata — trzeźwo uzupełnia Kośkowa, która jest realistką i wie, że nie ma cudów po sześćdziesiątce. Wdowcowi nie chciało się specjalnie jeździć, szukać. Postanowił zaopatrzyć się w krajową żonę nie ruszając tyłka z Chicago. Ktoś stąd, korespondujący z kimś stamtąd, dał Kośkowej adres. Napisała od ręki, bo to nie kosztuje, i od razu wdowiec zaczął pisać regularnie i zaczęło się paczek przesyłanie, różne tam dociekliwości, aluzje, 'karteczki, figlasy, wreszcie prośba o zdjęcie... Podejrzewałam, że Kośkowa posłała fotografię sprzed 13  dwudziestu lat, ale mało wiem o naturze człowieka. Narzeczona ¡zrobiła sobie wyjściowy makijaż, podkręciła loczki i odfotografowała się w całej krasie późnej swej jesieni. A efekt? Piorunujący. Nie do wiary, a jednak. Amerykanin oszalał. Natychmiast zrewanżował się zdjęciem domu, w którym będą mieszkać. Dla lepszej orientacji przysłał jeszcze fotografie wnętrz, w tym kuchni. Kośkowa wieczorami, jak już miała pomyte po kolacji i w telewizorze spóźniali się z pogodą, lubiła usiąść rozmyślając, co i na co zmieni. Sporo czasu zbiegło jej na tym przyjemnym zajęciu, jak jeszcze dzisiaj wynika z dywagacji urozmaicających monotonię moich podchodów do czajnika. Ni stąd, ni zowąd Kośkowa zadecydowała, że nie jedzie. Kamienicą zatrzęsło, kiedy rezygnacja wyszła na jaw, tylko bohaterka afery zachowywała się z całą dotychczasową naturalnością, upiększaną „cielesnym”, loczkami pławionymi w wodzie utlenionej i, dodatkowo, krempliną, z której Kośkowa zdążyła sobie uszyć wyjściową sukienkę (własnoręcznie) oraz kostium (u krawca). Specjalne wydatki na podróż, inaczej mówiąc — miłości koszta własne. Nie wiadomo, co ją zniechęciło. Nigdy nie powie o tym za wyraźnie, a kto widział ostatni z wielu, nalegający list wdowca, ten nie zwątpi, że nie nas wystawiono do wiatru. Myśmy wystawili. Kośkowa zasłania się chorobą serca, opowiada o nie znanym klimacie, o szkodliwości zmian. Mówi swobodnie, nawet trochę nieuważnie, z ochotą pokazuje zdjęcia. i — Mogła pani żyć wygodnie — zauważam. — I przyzwyczajać się od ¡nowa, czyjeś fochy znosić, tak? Jakbym ja swoich nie miała — mówi sucho. Trafiłam na osobę z charakterem. Charakter to jest to najgorsze, co się może zdarzyć w interesach. Już wiem, że nigdy nie wydrę jej tego czajnika. 14  Dużo szminki, dużo lat... Podobnie tylko pomyślniej dla mnie było w Załuskach, skąd wywiozłam mosiężną lampę elektryczną. Może być za secesyjna. Mnie się podoba, chociaż koneserzy krzywią się, dogadują, że takich to dużo wisiało w bogatych łódzkich domach w dwudziestych latach. No i bardzo dobrze, że wisiało. Aż takiej idiosynkrazji do burżujów to ja nie odczuwam. Lampie zawdzięczam Janową. Nie ma fikcji, która sprostałaby rzeczywistości. Zawsze to powtarzam, a przecież nawet ja sądziłam, że takie postacie — jeśli już — zdarzają się w literaturze. Jak Łucja z Pokucie, jak Magda z „Domu nad łąkami”. Janowa, nocne życie wioseczki, na którą złożyło się trzynaście chałup. Jedyne miejscowe pokuszenie. W zasadzie zastałam ją na emeryturze, bo być miłośnicą do bitej sześćdziesiątki, to się jednak nie udaje między trzynastoma chałupami. Podobno wszystko wyciszyło się naturalnie i z łatwością wynikającą z usposobienia Janowej nie tak znów demonicznego, jak to za jej dobrych lat usiłowały imputować miejscowe małżonki. Nie zdążono mnie uprzedzić, ale domyśliłam się, że to może być ona. Jeszcze kręci papiloty i fałszuje brwi ołówkiem. Przez roztargnienie przyszła boso, czego później musiała żałować, bo wyraźnie zależało jej, żeby na mnie zrobić wrażenie. Skoro po dzień dzisiejszy życia w wioseczce nie spaczyła moda na makijaż, to wyobrażam sobie, jaką potęgą kontrastu mogła oszołamiać swoich epuzerów Janowa z odległych lat czterdziestych. Może i były we wsi {Wieś. Nie za duże to słowo na 'trzynaście chałup?) przystojne kobiety, ale która tam dbałaby o siebie. Podobać trzeba się narzeczonemu, w małżeństwie wszystko jedno. 15  Zawzięty vox populi przypisuje Janowej dudkę grzechów, ale co do pieniędzy — cicho. Chyba nigdy nie brała. Jej namiętności bywały bezinteresowne i dopiero to rozjątrzało kobiety. Jednak prawdziwy gniew ludu obraca się przeciw wielMm miłośnicom, a przygody Janowej były nie zobowiązujące. Nie rozbijała rodzin. Tylko w jednym domu było o nią piekło. U Śliwki, u tego samego Śliwki, który grubo przed wojną po pokazaniu się w Zalaskach pierwszego radia zaprosił przebywającego na wakacjach studenta politechniki i kazał sobie tłumaczyć ta jemnicę. Chłopak zapalił się, zrobił fachowy wykład. Śliwka słuchał milcząc, posępnie spoglądał na skrzyneczkę. Wreszcie przerwał mówcy: „Panie Kaliński, panu nie wstyd? Uczony człowiek, a takie głupstwa gada”. Audytorium zdębiało. Potem jeszcze przez długie lata Śliwka pogadywał, że „ono tam już wie, co robi” albo „jakby tam nie siedziało, tobyście widzieli wasze radio”. A poza słabością do krasnoludków nie był to chłop głupi. Miał swoje zainteresowania, mieszał się do polityki, trochę czytał. Na stare lata Śliwkę trafił Amor i w chałupie wybuchło piekło, kiedy wnuki zorientowały się, że zboże, które ginie z komory, ginie dla Janowej. Może z galanterii, może z braku innych atutów Śliwka był kochankiem hojnym i na spotkania wymykał się z woreczkiem pszenicy. Komorę zakłódkowano i chyba z tą chwilą skończyło się babie lato Śliwki. Gdyby te zalaskowskie żony w swojej pogardzie do Janowej zostawiły odrobinę luzu na refleksję — jednak podziwiałyby ją. Janowa jest niezawodna. Zawsze wyjdzie na swoje. Jak ona to robi, że żaden się nie oprze? A przyjrzeć się — doprawdy nic osobliwego. Nogi krótkie, niski zad, pod pudrem cera zawągrzona, tłusta. No tak, ale są jeszcze loczki z żelazkowej albo z papilotów i pręga szminki, która, jeśli Janowa roz16  bawi się i podje (lubi zjeść), ścieka z warg na przerzedzone zęby. Są grudki tuszu na rzęsach i kolczyki z niezapominajkami, i z biegiem historii — przenikliwie woniejące d u c h i, którymi zrewanżował się Janowej amant wyzwoliciel. D u c h i pachną nie do ■zmycia, co w wioseczce nie jest znów takim trudnym warunkiem. Janowa perfum używa oszczędnie: na palec i za ucho. Szczegóły znam od miejscowych, którzy zamienili Zalaski na Warszawę. Zastanówmy się, skąd u Janowej taka wiedza o technice perfumowania się: z filmu jakiego? Z intuicji? Może i była kiedy w kinie w Mordach, nawet w Siedlcach, do niej wszystko podobne. Ale nie. Chyba z intuicji. Więc tak: są posiady albo imieniny, ludziska, a iluż ich wreszcie z tych trzynastu chałup, porozsiadałi się, stowarzyszają się, gadają. Więc już i ja widzę, jak Janowa z pozoru najzupełniej obojętna i swobodna — swoja między swymi — wita się, ipogaduje o niczym, z ostrożnością (już w tym czasie ma braki w uzębieniu) gryzie twarde ciasto wiejskie, wytrzepuje za ramię kieliszek, dziękczynnie skłania głowę, rzuca żarcik jakiś, ziewa. Jest jak wszystkie tutaj, nie wie się po niej nic. Podobno to naprawdę ¡było nie do zauważenia. Bo Janowa, po pewnym czasie podnosząc się, idąc ku drzwiom swoim nie za lekkim, suwanym kroczkiem w męskich 'kaloszach zimą na owcze skarpety, w upały na obrzękłe gołe nogi, rzeczywiście nie zwraca na siebie uwagi. No, ale tak się zdaje. Coś tam musiało ■być. Otóż i po chwili wstaje któryś z mężczyzn, zamyśla się nad swoją wódką, raptem podrywa kieliszek, z wysoka wlewa do ust, otrząsa się, wychodzi. Wrażenia nie wywołuje, gdyż mógł wyjść za potrzebą własną. Mija dziesięć minut, kwadrans, nie więcej, i chłop już jest z powrotem. Siada, gdzie siedział, wyciąga nogi na izbę, bierze skręta z lubością, pali sobie, odpoczywa. Już i Janowa wróciła, przemyka się na dawne miejsce. 2 — Tyle szczęścia... 17  Chłop nawet nie spojrzy. Jakby się na znali. Zresztą jakaś prawda w tym jest, bo poza krótkimi uciechami Janowa mężczyzn nie interesuje. Nikt nie przyznałby się do takiej kochanki. A jednocześnie trzeba widzieć •te spojrzenia, którymi odprowadza się Janową, to ukradkowe głodne .podpatrywanie loczków, szminek, „duchów”, tę mieszaninę jawnej pogardy z przyczajonym zachwytem, tę niepohamowaną skwapliwość do sponiewierania i do uległości. Janowa na swój pokrętny, ciemny sposób wygrywa z każdą z okolicznych kobiet: inne mogą być dobre na żony, ale ona jedna jest inna. Krętymi ścieżkami chadza miłość. ‘Moje opowiadanie „Anioł z Kraśniczyna” napisałam pod wpływem dwu autentycznych, choć nie powiązanych ani czasem, ani miejscem akcji. „Anioł z Kraśniczyna” to historia wiejskiego małżeństwa, zdeterminowanego pamięcią mężczyzny o pierwszej żonie, garbusce. Niby nie mówi się na jej temat, jednak W domu ta nieżyjąca ciągle znaczy więcej niż obecna. Wdowiec kupuje nieboszczce nagrobek — kamiennego anioła — i każdej jesieni zawozi wieniec na mogiłę. Opisanie święta zmarłych, które w domu Chryszty równoznaczne jest z powściągliwą, milczącą pretensją drugiej żony, zaczerpnęłam z zupełnie przypadkowej rozmowy z lekarzem pochodzącym ze wsi, w którego domu rodzinnym była taka sytuacja. Tyle że owemu lekarzowi chodziło o jakieś sprawy związane wyłącznie z moim dziennikarstwem, przyszedł namawiać na artykuł 1 do głowy mu nie wpadło, że z tego wszystkiego, co naopowiadał, przyda mi się ten jeden nie związany z temateni, na jakimś sytuacyjnym marginesie zrelacjonowany okruch życia. Pan doktor opuścił mnie raczej niezadowolony — jednak wyczuł, co myślę o takich nudnych konfliktach oraz mdłych zasługach. Wyniósł się nie przypuszczając, jak przyda mi się ta jego niekochana matka zazdrosna 18  aż za grób o dębowe liście. Bo kamienny anioł pojawił się dopiero w moim opowiadaniu, w tamtym życiu, czyimś tam, prawdziwym, były tylko coroczne liście >z dębu. A garb? No nie, garbu tam nie było. Garb to znowu inne losy, inne śluby. Trzy. Tak jest, trzy jeśli nie cztery razy za mąż szła — a za każdym z cudzej przynajmniej miłości — mała pani Korba, wieczna żona szewców. I ten jej garb to był widoczny. W taką jawność kalectwa nie odważyłabym się ubrać kobiety literackiej, w końcu traktuję serio czytelników. Chrysztowa z „Anioła” była stosunkowo nieznacznie napiętnowana swoją biedą. Tak, w książce nie ma mowy o bezkarnych przenosinach tych wszystkich swobód, na które bez umiaru pozwala sobie życie. Byłoby zgrabniej opisać rzecz z autopsji, ale tyle jeszcze we mnie zostało reporterskiej uczciwości, że wyznaję: nie oglądałam ani jednego z trzech czy z czterech ślubów. Wszystkie znam z opowiedzenia. Do kościoła oblubieńcy wozili swoją miłą dorożką. I za każdym razem pani Korba meldowała się do ołtarza w welonie, w białej sukni, z białym bukietem w ręce. Co mogło zaskakiwać, ale co miało swoją logikę. Jeśli zważymy, w jakich to okolicznościach dezaktualizowali się w życiu pani Korby kolejni szewcy — nie poprzez rozwody, Boże broń, tylko jakoś umierało im się wcześnie — istotnie okazuje się, że dla kościoła ujmy na honorze w tym nie było. Zatem, jak rozumowała mężatka nałogowa, przystępując do sakramentu lege artis, człowiek ma prawo do całej związanej z tą okazją fety. Zatem może i powinien bez ograniczeń cieszyć się swym świętem. Co też uczyniła razy trzy lub cztery. Zrezygnowani księża zostawili ją w spokoju. Sami szewcy. Że też wśród amatorów pani Korby nie trafił się przynajmniej jeden krawiec lub hydrau19 ■  lik? Chyba z towarzyskiego nawyku tak się z nią żenili. Żeby się nie wysferzyć. Rozumie się, że za każdym razem miała inne nazwisko. Szewc Korba nie był ¡pierwszy w paradzie mężów, ale to akurat do niego chodziło się przybijać fleki za moich w mieście czasów. Pani Korba notorycznie robiła konkietę pośród szewców biednych. W tych warsztatach dużo łat trzeba było przyłożyć na zelówki, zanim klient zdecydował się zamówić nowe. Obstalunki miarowych łódek albo mesztów (Boże, gdzie te słowa są? Przecież jeszcze mój ojciec chadzał tylko w mesztach, a proletariuszem — nie da się ukryć — nie był) zdarzały się od wielkiego dzwonu. W związku z czym nasuwałoby się logiczne przypuszczenie, iż szewcy, biorąc taką właśnie żonę, kierowali się, excusez le mot — rozsądkiem, no bo wreszcie czymś, u diabła musieli się kierować prawda? A tymczasem — nie, po trzykroć (po czterykroć?) nie. Nawet o wyrachowaniu mowy nie ma. W małżeńskiej sztafecie z panią Korbą pieniądze nic nie znaczyły, ponieważ ich nie było. Wierzcie mi, w tej sprawie Amor był prawdziwie goły. A w szpitalu poznaję Klipieszyńską. Myślałby kto: szary człowiek, szare życie, lecz tak nie jest. Klipieszyńska, która wie, z czego ja żyję, nie protestuje przeciw opisaniu. — Jak najbardziej niech pani wykorzysta, dopiero ją szlag trafi, jak przeczyta o sobie. Ja się nie mam czego wstydzić. Niech się kochanki wstydzą. Klipieszyńską miała ze swoim pański krzyż (tak ustawia przymiotnik i w tym szyku ja go za nią powtarzam). Zaczął chodzić do takiej jednej. — Nie wie pani, jak jest? Sciągła go. Dzisiaj dużo nie trzeba. Mnie się powiedziało, że z kolegami wychodzę, a ty siedź, i co miałam robić. 20  Klipieszyńska domyśliła się jeszcze, zanim ją ostrzegły kobiety. — Wiedziałam, nie wiedziałam, formalnie taka huśtawka między nami, ale chwycić nie szło drania, dopiero z pieniędzmi wpadł. Dawniej ani nie zainteresował się, nagle ni z gruchy, ni z pietruchy zrobił się kontroler. A ja głupia jeszcze pytam się, co ty tak zdziwaczałeś, szkłem d... chcesz podetrzeć? Z metafory wynika, że Klipieszyński stał się skąpcem. W niektórych stronach i sferach metafora popularniejsza od tej z wężem w kieszeni. Wreszcie zorientowana w katastrofalnych ekscesach Klipieszyńskiego żona ¡podejmuje kontrakcję. Na ulicy atakuje rywalkę. Publiczność ryczy ze szczęścia. Osłupiały Klipieszyński boczkiem przez park przebiera się do domu. Wieczorem jednak nie idzie do kochanki, tylko pije, zabawia się w geesie. Klipieszyńska jest zadowolona, woli wódkę od baby, i chwilowo nie robi mu wyrzutów. W końcu Klipieszyński poprawił się, i to jak! Klipieszyńska mówi, że gdybym kiedyś znalazła się w podobnej sytuacji, to jest jeden niezawodny sposób. Nie muszę wierzyć, naprzód (Klipieszyńska mówi „najsam¡przód”) ona nie mogła, ale powiedziała sobie, że cóż szkodzi spróbować, i przekonała się, że czysta prawda. Bo czego ona już nie próbowała wcześniej. I szyby wybiła, i nasrała (Klipieszyńska mówi „najsrała”) tamtej do studni, i zgniłymi jajami obrzuciła po płaszczu, po gębie. Nic ne pomagało, ale to nic. Dopiero (Klipieszyńska mówi „dopiroż”) jedna koleżanka nauczyła ją, że trzeba zaczekać, aż Klipieszyński dobrze zaśnie, i raz dwa naszczać mu (Klipieszyńska mówi „najszczać”) do gęby. I co powiem? Jak się rano zbudził — nie ten. Klipieszyńska słowo honoru mi daje, że nie ten człowiek. I już więcej nie poszedł do tej siódmej kurwy. Nie wiem, jak to jest z innymi, ale jeśli mnie czasem 21  korci przeprowadzka z reportażu w nowelę, to przez takie sprawy. Kiedyś trafiłam na wiejski rozwód: wyjaśniono mi, że mężczyzna (któremu opinia miała to ogromnie za złe) zostawia starą żonę dla młodej. No, nie rewelacja. Ile lat ma stara? Ze sześćdziesiąt. A młoda? Pięćdziesiąt siedem. Oczywiście zaraz napisałam reportaż, tylko że drukowałam go jako opowiadanie, bo nikt nie chciał uwierzyć w autentyzm zdarzenia. Jako studentka mieszkałam trochę na Targówku, a trochę na Bródnie. Były wczesne lata pięćdziesiąte, inny charakter miała wtedy Praga na poboczu Radzymińskiej, Wincentego. W jednym z piętrowych, drewnianych, piernikowych domków, o których Kazimierz Koźniewski powiada, że jak się zaczną na Bródnie, to się ciągną po Ural, mieszkało małżeństwo trochę niewzajemne. Wedle zjadliwej wieści gminnej — nieclokonsumowane. Więc taki odprysk zdarzeń. Jest lato, mimo nocy upał. Targówek pod jaskrawym księżycem. Ciężko spita Mania — nic nie zmieniam, niczego nie dodaję, sama wolałabym inne imię, żeby nie przerysować sytuacji, ale ozy to moja wina, że Mańki były w życiu, zanim znalazły się w balladach — kompletnie goła sunie przez ulicę. Swoje cztery dychy Mania już ma, ale widok jeszcze dla ludzi. Zrezygnowany mąż, trzeźwy, łokciami zwisa z parterowego parapetu i prowadzi z Mańką pertraktacje. Mańka go nie słucha. Rozkołysana, wolna, maszeruje donikąd. Oczywiście wszystkie partery już zbudzone, takie zdarzenie 'to jest zdarzenie nawet na Targówku. Ludzie cieszą się, komentują. Mańka ich nie słyszy. Idzie krokiem tanecznym, nuci sobie, trzyma peta w podkurczonych palcach. Mańka co pewien czas wygłasza komunikat: „Do człowieka mi się chce!” Jasny głos, szczęśliwy. „No, zaczekaj ty k...” — mówi mąż, speszony, i opuszcza okno. 22  Romansowa wieś Zalaski. To tutaj mieszkał Mieciek, mąż przystojnej żony, która przed pójściem na tańce zawsze myła twarz i szyję w wodzie po ziemniakach. Mieciek nie miał 'takich ambicji higienicznych. Znużony odpowiadał małżonce. „A co ja się z g... bił, żeby ja się mył?” Tak czy inaczej szli się bawić. Mieciek umiał wypić, ale na spokojnie. Nie dokuczał. Żonę irytowała raczej jego małomówność. Przez długie wspólne życie nie wymusiła ina nim innych słów poza niezbędnymi. To zmieniło się dopiero pod koniec, kiedy chyba już zorientował się, że nie wyzdrowieje. Wtedy zaczął mówić. Dużo. O czymkolwiek. W nocy bał się zasnąć, delikatnie budził żonę. „Miećku, czego tobie znów?” „A bo mi się przypomniało, czyśmy wtedy 'dobrze zrobili” — i wałkował jakąś od kiedy to nieważną rzecz z przeszłości. A potem trzeba było zabrać Miećka do szpitala i to nie żadnym tam autobusem czy taksówką, tylko pogotowiem. Karetka odtransportowała chorego prosto do Warszawy. I w to właśnie 'Mieciek nie chciał wierzyć. Że pojedzie do ważniejszego szpitala, że się go nie zostawia w powiecie. „A kto ja jestem, żeby im się chciało — odpowiadał żonie — taka droga i koszt taki...” Przyjazd karetki wprawił go w autentyczne osłupienie. „A nie ma zmyłki? Co?” — niespokojnie mówił do sanitariuszy. I jeszcze chciał wiedzieć, czy wieś wysżła patrzeć się, czy aby wszyscy to widzą. Triumfalnie rozłożył się na noszach. Rzeczywiście dużo ludzi zbiegło się na widowisko. 'Młody śliwka — tak już tu nazywali Miećfka do końca, chociaż w ich pojęciu już także nie był młody — zaśmiał się ido świadków i pomachał im ręką, za który to niepotrzebny wysiłek został skarcony przez lekarkę. W szpitalu jeszcze trochę żył. Podobało miu się tam bardzo, radził się, jak zrobić, żeby go nie wypisali przed zupełnym wyleczeniem. W rozmowach stale wracał do 23  sprawy karetki, mówił z naciekiem, że nikt drugi się tą okazją nie zabrał, że to była karetka d0.a niego. Podobno jeszcze w drodze do szpitala okazywał zaniepokojenie, bał się podstępu: może wrócą się albo każą płacić. Mieciek Śliwka, trzy klasy z połówką, rolnik, jedno dziecko, w życiu swoim nie poczuwał się do zasług, dopiero przyjazd karetki i łóżko w województwie (w tych stronach na Warszawę mówi się: województwo, a nie stolica) dały mu poczucie znaczenia. W takich Zalaskach samotność miewa to do siebie, że naraża starszych młodszym. Póki żył Mieciek, jego syn z synową nie czuli się pokrzywdzeni. Po śmierci Miećka w zasadzie nadal nie mówiło się na tematy majątkowe, ale z różnych tam domowych sygnałów Stefka wyczuła bliski konflikt. Trochę rozładowało sytuację sanatorium syna, czyli jego więzień, odsiedział w więźniu dwa lata i wypuszczony przed czasem za dobre sprawowanie, przywiózł do Zalasek znajomość terminów wielkomiejskich. Stąd to „sanatorium” albo „więzień” na więzienie, stąd niedbałe wtrącanie do rozmowy pojęć takich, jak gryps albo klawisz. Syn Miećka był pod celą za kolegowanie się, znaczy wypili i on niepotrzebnie stanął przy koledze, a co tam nie takie rzeczy zdarzają się młodzieży. Syn dostał żonę dobrą, która nie dokucza matce, ale cóż, dwie gospodynie to na jeden dom za dużo o jedną. Tak już jest. Dlatego wdowa po Miećku chce pójść za mąż i spokój. Kręci się przy niej ten sam sąsiad, z którym jeszcze za nieboszczyka łączyła ją niejasna, zagmatwana plotka, właściwie nie ma święta, żeby nie zajrzał i w tygodniu przyłazi, tylko z nim to na nic, to żonaty człowiek. Kiedy żona Janeczka rozłożyła się na płuca, w Stefkę nowy duch wstąpił, podśpiewywała szlagiery jak jaka siksa, tymczasem żona kwęka, ciężkiej roboty nie może tknąć, ale żyje. A znowuż tamten nieżonaty amator coś pije zanadto. Jakie wsparcie o pijaka. 24  Z tego wszystkiego może nadałby się jeden. Kto, skąd? Synowa mówi z rezerwą, że taki tam, młody Śliwka mówi szyderczo, że to jeśt warszawiak. Stefka uniżenie w śmiech, ale daje znaki, żebym -nic nie wierzyła. Długo czekamy na obiad z dorsza i ziemniaków — w Zalaskach nie ma zwyczaju rozpalać pod blachą już w południe, chyba że dla gości — potem czekamy z obiadem, bo syn Stefki na śmierć zapomniał o remanencie w Zalaskach i w ostatniej chwili na pożyczanym rowerze popedałował po wódkę. Tak czy siak rozmowa przy dzieciach to nie jest rozmowa W takiej sprawie. Dopiero przed nocą, ścieląc dla mnie w nie używanym pokoju, bebesząc trzeszczącą, rozłożystą szafę w poszukiwaniu lepszych prześcieradeł, Stefka zdąży przyznać się do kombinacji z cieślą. Przyjeżdżałby na niedzielę albo razem mieszkaliby w Warszawie, jako w miejscu pracy, on jest od Ciechanowa, nie rozwodnik, pokazywał papiery, i rolnictwo lubi, z gospodarki przynajmniej chwilowo by nie rezygnował, dlatego dzieci go nie chcą. Stefka zamyka okno od komarów, chrzęści tą krochmaloną pościelą, śpieszy się, mówi cicho, ogląda się, czy syn gdzie nie słucha. Liczy na rozmowę, a ja już zasypiam mniej myśląc o cieśli niż o wszystkim dobrym, co się jutro może zdarzyć dla mnie na trzynastu, tyle tu jest chałup, zalaskowskich strychach. Zdarza się. Przed południem lampa od Janowej — biorę za trzydzieści złotych po nieuważnym, zdawkowym potargowaniu się. Krótka zabawa, raczej dla prestiżu. Janowa uśmiecha się, z gracją przyjmuje pieniądze. Zadowolona, że pozbyła się rupiecia, przynosi kółko, kołowrotek, który ma mnie kosztować już drożej. Pół setki. Kółko, straszliwie sponiewierane przez gołębie, wymaga kąpieli. Jestem gotowa, ale Janowa dochodzi do szlachetnego wniosku, że za tyle pieniędzy powinnam 25  mieć nie same tylko ptasie gówno. Poszuka się dla mnie innego koło1 wrotka u Sliwków. I kiedy zrozpaczona Stefka nie daje sobie rady wśród stuletnich śmieci, przepędza ją, sama włazi na strych, ładuje się pod graty, rozpycha twardym zadem skrzynki po jabłkach, rozwala klamoty, strąca zetlałe uprzęże, burzy kurz, no i wraca z kółkiem. Po dwu dniach triumfalny 'wyjazd syrenką, w której oprócz czterech osób podróżuje kołowrotek, lampa od Janowej, Częstochowska w sukience z mosiężnej blachy, bardzo ciekawska, choć spod sztancy. Co tam jeszcze mamy ze sobą? Aha, kopę jaj. Tak, dokładnie sześćdziesiąt. Dla mnie i dla siostrzenicy Stefki, której zawdzięczam koneksje z Zalaskami. Po trzydzieści na człowieka. Tych jaj, nie koneksji. Na ipróżno zaklinałyśmy Stefkę, żeby nie dawała. W ostatniej chwili do ruszającego wozu wsunęła się ręka z jajami w nylonowym worku. Jedziemy. Przy kierownicy miejscowa pani doktor, osoba na poziomie. Okiem nie mrugnęła, zobaczywszy to wszystko, co się musi zmieścić w jej samochodziku. Za to małżonek lekarki, jak gradowa chmura. Gorąco mi się zrobiło od spojrzenia, którym obrzucił lampę, mnie, przyjaciółkę, jaja, kołowrotek. Ja mu się nie dziwię. Ma zepsuty wieczór, może mieć zniszczoną taipioerkę w wozie. Póki co, słychać trzask rozdzieranego bisioru. Przyjaciółka Rybicka zharatała sobie portki na moim kołowrotku. Pani doktor zagaduje, ratuje sytuację, ale teraz to już wszystkich mam przeciwko sobie. Dziwnie dłuży się stukilometrowa droga do Warszawy. Nareszcie na miejscu, czyli u Rybickiej. Spodnie do wyrzucenia, a tak to wszystko całe, i tapicerka jak nowa. Pospiesznie wnosimy szmal do windy. Rybicka targa 'kołowrotek, ja worek z jajami. W domeczku ostrożniutko kładę kopę na wersalce, ziewam, przeciągam się, odprężam, rozkoszuję, jak mawiała o takich sta26  nach niania nieboszczka, i w nastroju absolutnej błogości jak 'taran opadam na wersalkę. Sześćdziesiąt jaj do zjedzenia, to jest bardzo dużo. Sześćdziesiąt jaj w szczelnym nytonowym worku, z impetem sprasowanych tyłkiem, to już jest kataklizm. Bawiliście się kiedy w strzelanie z nadmuchanej torby? No więc. Eksplozja na pół pokoju, ściany, sufit w żółtaczce. Bardzo dokładnie pamiętam minę Rybickiej. Czym się to skończyło? A niczym ważnym. Matowaniem. Ponieważ moja (nadal) przyjaciółka nie wiadomo czemu straciła serce do tych wspólnych wizyt, do Zalasek już nie pojechałyśmy, chociaż była okazja. Cieśla miał zameldować się z pierścionkiem. 'Pierścionka ofiarowanie to jest na wsi święto. Byłyśmy zaproszone na przyjęcie i przygotowałam prezent: bardzo dużych wymiarów obraz olejny, z nimfami, a wszystkie nimfy pływające, cztery w łódce, piąta w wodzie, pławi się, rozciągnięta, ale nie utonie mimo tej potężnej sukni z umiarkowanym dekoltem na mlecznym podgardlu. Suknia jest żółta, mimo zanurzenia widać ją wyraźnie. Koleżanki pływaczki — kto je wie, lądowe czy wodne, noszą się na niebiesko, czerwono, zielono i różowo, rozkrzekotały się w pękatej łódce, nie korzystają z wioseł, tylko elegancko przytrzymują w krótkich paluszkach falbany zwisające z burty. Dzieło ofiarował mi pewien sługa medycyny, upewniwszy się telefonicznie, czy mam ochotę na śliczny drobiażdżek, który właśnie dostał od pacjenta. — Coś w moim guście? — ucieszyłam się. — O, tak — odparł z przekonaniem — wyłącznie. Nie ukrywam, że niechętnie rozstawałam się z obrazem, tymczasem los mi pomógł i nimfy zostały. Ale żal mi akcji, która beze mnie rozegrała się w Zalaskach. Cieśla przed wręczeniem pierścionka pospacerował 27  po domu, obejrzał budynki gospodarcze, wypytał o grunta, nawet chodził coś sprawdzać, chociaż to daleko i było wtedy błoto. Przy obiedzie stawiał warunki. 50 tysięcy na rękę po zapowiedziach i przepisanie majątku z chwilą ślubu. Wystarczyło. Cieśla pojeść pojadł, już tego się człowiekowi nie żałuje, i zmył się. Bezpowrotnie. Gdyby nie ta okoliczność, że młodemu Śliwce już kiedyś nudziło się pod celą, wizyta mogłaby mieć gorsze zakończenie. Wdowa po Miećku znów jest sama i nic tu nie pomogą ani spokojne, przez czas z miłości do życzliwości zminiaturyzowane uczucia żonatego, ani pokorna wierność pijanicy. Ciekną lata i nadziei ubywa. W Zalaskach na trzynaście chałup jest osiem wdów i wszystkie chciałyby się wydać. Z czego ja mam większe pożytki: z tych handlów czy z tych ludzi? Ekspertce od zdrad małżeńskich, posiadaczce chłopa, co to ugiął się przed moczoterapią „i już więcej nie poszedł do tej siódmej kurwy”, zawdzięczam pierwszą lampkę chanukową z wyżłobieniami na olej, z chyżymi lewkami spiętymi przez niewidoczne lejce. I to od niej jest ten Chrystus, na którego widok wykrzyknął Marian Turski: — Słuchaj, on się miga! No i święta prawda. A tak po wierzchu, to wszystko jest w najlepszym porządku: mój Chrystus na czworakach, przyciśnięty krzyżem, rozczapierzony na drewnianej ławeczce, która przemawiałaby za jego śląskim rodowodem, sunie na Golgotę, ale z ruchu głowy, zgra^, bnie przekrzywiającej się na anemicznej szyjce, z bystrych bożych oczek nie wynika nic rozczulającego. Nie mamy komu współczuć, to jest wyjątkowo cwany Chrystus, który i tak wie, że się z tego wyłabuda. 28 Trafia się na takich Chrystusów. Inny migający się przez pół niedzieli właził na Golgotę na sądeckim straganie. Wystawiał go anonim z Podegrodzia, wesolutki pyknik. Tłuściuchne to, siwiuteńkie to, przymilne, a kamień pod kosą. Anonim stawił się na jarmark z przygarścią struganek w surowym drewnie: w tym fałszywie, za fałszywie grzeczne konterfekty chłopków-roztropków z piastowskimi grzyweczikami. W tym stosik Chrystusów na różną nutę, głównie upadających pod ciężarem krzyża. Jeden mnie zatrzymał. Na pierwsze wrażenie — strugadełko z akordu, banał wycyckany od pokłonu kalwaryjskiego po ciernie w koronie. Tylko ta twarzyczka absurdalnie nie przystająca do nieszczęścia, uważna, cwana buźka gapia na ulicy. Podegrodzki Chrystus jeśli nawet ma jakieś kłopoty z tym krzyżem, to nie aż tak serio, jakby nam wmawiali. Pyknik chciał dwieście, dawałam sto pięćdziesiąt, i nie dogadaliśmy się, co u mnie jest niezwykłe, i wiem, co przeszkodziło. W ferworze dyskusji pyknik wyrwał się z uwagą, że ta sprawa już blisko od dwu tysięcy lat powtarza się w sztuce. Zmroziła mnie niepodważalna logika riposty. Pyknik powiedział szczerą prawdę, ale cóż ja na to poradzę, że irytują mnie pewne prawdy przesadzone na grunta podegrodzkie. Więc nie dołożyłam. Wypięłam się na erudytę. Potem jeszcze, przechodząc, przyglądałam się z daleka: mój Chrystus wciąż tam był, rozczapierzany pod koniecznym swym brzemieniem, wykręcany ku mnie tą przytomną, raźną, przeraźliwie ludzką buźką. I nikt go nie zechciał. Czemuś nie. A w dzień później bez słowa dałam dwieście złotych za dwie kolorowe strony z cik. tygodnika. Szukam kufra. Można też powiedzieć: skrzyni. Dobrze mówić tak i tak, ponieważ w różnych domach obowiązują różne nazwania. 29  Szukam po swojemu, systemem domokrążcy. Z chałupy do chałupy, z przyjęć ¡mroźnych w ciepłe. Zbieraczowi zdarza się usłyszeć nieuprzejme: „Tu nie ma za czym chodzić”, co oznacza, że nie naciągniemy gospodarzy nawet na rozmowę, lecz podlaskie afronty — jak te biedne myszy w chiebie z pewnej geesowskiej piekarni w łukowskiej okolicy — nie chodzą stadem, tylko okazjami, i nie ma o co gwałtu robić. Jak człek pechowy albo wydelikacony, to i na równym nogę skręci. Więc 'krążę po tych drogach równych — nierównych, ale płaskich, piaszczyście wlokących się pod las. Pytam o starocie, przepatruję ludzi. Nie musi zaraz być aż temat. Mnie w zupełności wystarcza przysłuchanie się, jak wieś mówi. Wieś między Międzyrzecem i Radzyniem. Chyba jedna z większych w kraju. Tylko to się nie rzuca w oczy. Nieforemne odnogi czterech czy pięciu ulicówek rozłażą się kilometrami po nijakim krajobrazie. Diabeł •by się nie wyznał w masie kolonii zataczających ciężkie łamańce na równinie przedindustrialnej, więc tym samym nieco skansenowej. Dom numer któryś tam. W domu kobieta. Swobodna, obyta z zagadnieniem, wylicza, co mogłam u niej dostać, gdybym przyszła wcześniej: więc koronki, płótno tkane w domu, stary haft, naczynia zaniechane, jak dwojaki dla żeńców. Nie zarobi na mnie, ale jest towarzyska i trochę ją to bawi, ten nasz owczy pęd w miastach, ta chciwość na starzyznę. „Wiem, wiem, czego wTy wszyscy szukacie”. Oprowadza mnie po nijakim, bardzo czystym domu. W .pokoju naprzeciw łóżka z kapą z gołąbkami (czarna wełenka, cienka, ale mięsista, a gołąbki wyszyte na różowo grubą włóczką) stoi Skrzynia. Tutaj na Podlasiu skrzyń nie malowano, ich ozdobność sprowadzała się do Okuć. Żelazne obręcze i zamki z żelaza, ciemne, sercowate. Okucia czasem gładkie, czasem 30  z lekka wycinane po brzeżkach, przy całej surowości skłaniające się raczej do ornamentu. Ciężkość pół na pół z finezją. Przedziwne kowalstwo. Odtąd wiem, że 'bardzo chcę mieć skrzynię właśnie stąd, z równiny. A kobieta mówi: — Sprzedałabym pani, tylko to pamiątka. Proszę dobrze spojrzeć. Obydwie wpatrujemy się w mały niewyraźny zaciek na jasnym wnętrzu wieka. Pokazuje: — Jeszcze tu. Pamiątka. To się zmyć nie dało. Poznaje pani krew? Cofam rękę. Kobieta mówi pogrążona w myślach: — Bo my mieliśmy nieszczęście. Szwagier zakłuł siostrę, znaczy żonę swoją. Była ciężarna. Ósmy miesiąc był. No to szwagier zakłuł dwoje ludzi. Ale nie wiem czemu, nie wiem. Może tak, przez zazdrość. Nie mam fartu do podlaskich kufrów. A już wszystko tak dobrze zapowiadało się coś dziewięć domów dalej, u nauczycielki. Akurat przyjechała z miasta, żeby porobić w polu; spośród okolicznej inteligencji większość tak spędza przynajmniej część wakacji i niektóre panie chwalą sobie, bo na gospodarce ładnie chwyta opalenizna. Wytłumaczono mi, jak iść przez ogrody, żeby nie pomylić tej jednej z innymi kobietami. Rzeczywiście znalazłam ją bez kłopotu, kopiącą ziemniaki. Zaraz podniosła się z klęczek i przyjrzała mi się tym profesjonalnym, niezachęcającym spojrzeniem osoby, przywykłej, że jeśli ktoś ¡przychodzi, to żeby o coś prosić. Kiedy wyjaśniło się, że na pewno nie będę się za nikim 'wstawiać i nikogo protegować, z miejsca okazała się towarzyska i przyjemna. Mówiła swobodną polszczyzną literacką, bez tych wszystkich przydechów, rozwleczeń i zaśpiewów, które jednak lubią chodzić za inteligentami z pierwszego pokolenia. Zwierzyłam się jej ze swych nałogów i wysłuchała mnie z sympatią. Sama nic nie zbiera, nie ma warunków 31  ani czasu, ale może zrozumieć taką pasję. Więc owszem, jest w domu kufer i sprzedałaby go, jeśli sobie życzę. Mały, chyba połówka tego, który stoi w kuchni u jej rodziców. — Bardzo dobry na dzisiejsze metraże — powiedziała ze znawstwem. Rozanieliłam się, ponieważ ten z kuchni istotnie był świetny i najpewniej nikogo jeszcze na nim nie ukatrupiono. Nauczycielka nie chciała podać ceny. Uśmiechnęła się, powiedziała ze skrępowaniem: — Przecież nie zrobimy sobie krzywdy. Wiejskim, mało wiejskim obyczajem wytłumaczyła adres, wstrzymując się przed wymienieniem nazwiska. To jest charakterystyczne, ale pospolite w pewnych środowiskach. Imię własne, sprawa albo wstydliwa, albo ostateczna. A cóż dopiero podpis. Dlatego najpoczciwsi ludzie posyłają obcych na okrężne drogi, kluczą wśród szczegółów, robią się pozornie wylewni, fałszywie drobiazgowi. Wszystko po to, żeby odwlec chwilę ujawnienia. Tak więc znów wysłuchałam prelekcji w stylu: z warszawskiej szosy na prawo zaraz przy tartaku, tam będzie ulica, ale się nie liczy, ważna jest ta druga, nie p o b r u k o w a n a. Potem mani skręcać w trzecią z lewa i kawałek jechać jak strzelił, aż zobaczę szkołę, potem... Na miejscu okazało się, że to wszystko jest zupełnie proste, a byłoby jeszcze prostsze, gdybym znała nazwisko. Zgadzał się wygląd domu i wiek teścia, który przyjął nas w zastępstwie pracującej córki. Przyjemny domek prowincjonalny, przyjemny prowincjonalny staruszek. Tylko jedno się nie zgadzało. Kufer. Co zresztą już z daleka było do zauważenia, bo stał na oszklonym ganku. Najzwyklejsza, dla odświeżenia zielonym lakierem obchlastana Skrzynia. Cokolwiek w tym trzymali, karto32  fle czy węgiel, niech trzymają dalej. Domek był stary, teść stary, ale to komiśne pudło było prawie nowe. W olbrzymiej wsi na północy kraju, gdzie spędzam wolny tydzień, nagle wiadomość: jest kukułka. Starodawna? O, bardzo starodawna. I na chodzie? Na chodzie. Umawiają mnie okrężnie i niespiesznie. Niezobowiązująco. Bo jeśli komuś się śpieszy, to wyłącznie mnie. Pośredniczka przezwiskiem Rumcajs — a powiadają, że naród bezmyślnie ogląda telewizję! — codziennie od nowa opisuje mi kukułkę. Że ten ptaszek z okienka jak żywy. Że ciężarki jak szyszki. I że śladu korników. . Rumcajs (nożyny kawaleryjskie. Zęby na wymarciu. Mąż na wiaderku z inną, ale humor dobry) mówi mi, że już jak ona gwarantuje, to ten zegar jest mój. Dla siebie Rumcajs nie spodziewa się korzyści z transakcji, chociaż czekoladę toby mogła dostać. Z jawnym naruszeniem obowiązków służbowych (Rumcajs jest salową w tutejszej porodówce) przykuca przy leżaku, na którym w słoneczne południa nabieram sił do pracy, i rozpytuje, czy tam w mieście śmieją się z moich zegarów, kufrów i innego śmiecia, tak jak tu. Rumcajs jest towarzyska, ma stanowczo więcej serca do rozmów ze mną niż do pielenia grządek przy porodówce i do podchodów za perliczym jajkiem. Perliczki — słyszę — niosą się w kryjówkach, a chytre są jak ludzie. Rumcajs mogłaby jeszcze długo opowiadać o perliczkach, cóż, kiedy mnie kukułka w głowie. Wreszcie jedziemy. Droga niezła, ale kawał drogi. Tutaj z końca na koniec wsi będzie ze szesnaście kilometrów. Miejscowi — jeśli muszą — składają sobie wizyty na rowerach. Znam i takich, którzy przez długie życie nie zdążyli własnej wsi zwiedzić. Jedziemy nie kończącą się ulicówką. Kocie łby z czynu dość starannie oświetlone, bo dawny gromadzki . 33 3 — Tyle szczęścia...  przewodniczący <nie lubił ipo ćmaku wracać do chałupy. Łatwo można zorientować się, gdzie mieszka, gdyż zaraz za jego domem z powrotem zaczynają się ciemności. Więc jedziemy. Biały kurz, żniwo bezdeszczowego sierpnia, tańczy przed reflektorami. Jesteśmy w miejscu, z którego za dnia byłoby już widać ciężką nizinną krechę lasu. W zasadzie lasy, jak to na Podlasiu, otaczają całą wieś, tylko za dalekie są, żeby o tym pamiętać. Na południu wsi prawie nie spotyka się drewnianych chałup. Nędznie przedstawia się strona północna — chodzę tamtędy na piaszczyste spacery w stronę Żakowoli Poprzecznej, która jeszcze nie jest tą prawdziwą Żakowolą — i płaski słomiany chaotyczny wschód z opuszczonymi krzyżami na rozstajnych ścieżkach, z mrowiskiem rozkrzyczanych dzieci, z martwotą nieodmiennych staruszek na wygonach przy apatycznym bydle. Nagle w krzakach kotłowanina, kobiece pyskowanie. Wyskakuje nam pod reflektory chłop w kaszkiecie i dla niepoznaki kryje twarz w zgięciu łokcia. Z krzaków obiecujące: „Ty, bo jak cię kopnę w d..., to tak polecisz, że nie spadniesz z powrotem”. Znajomy głos, i oto widzimy Rumcajsa w pomężowskich portkach na gumiaki, w zuchowato sznurkiem przepasanym męskim swetrze, jak wytacza się z czeluści niewidocznego podwórza, kroczy rada z siebie, rozkołysana w biodrach i mówi od niechcenia: „Przyjechało państwo? A to dobrze, bo już tyle czekam” — chociaż przyjechaliśmy nader punktualnie i udział Rumcajsa, o ile sobie przypominam, raczej nie był przewidziany. No, ale naparła się, to zostanie, cóż mi za różnica. W izbie i tak rojno od kibiców. Jest syn, który mieszka z rodzicami, i jest ten drugi, który się wydzielił, i starucha z naprzeciwka, i synowa staruchy, i szwa gierka synowej gospodarzy, 34  tylko nie wiem: tej, która mieszka, czy tej z wydzielenia. Dobry zegar. Nic efektownego, gładki daszek bez ptaka, zwyczajowo szykującego się do lotu — raz w lewo, a raz w prawo, jak tam artyście dusza podyktuje. Trzy brunatne wielkie liście na gałązkach obrębiających ciemną tarczę, cyfry pobielane, wykruszone z lat. Dobry zegar, spokojny. Kukułka zachrypnięta, ale to nic, zmienić jej miechy i swoich drugich sto lat pożyje, jak mówi gospodarz. Targ w targ przystajemy na sześciu setkach. Tyle pokazała gospodarzowi na palcach Eumcajs spoza moich pleców i jeszcze stanowczym gestem: dość! Potem przesunęła się za gospodarza, żeby przestrzec mnie: grosza więcej! Popatrzyli, jak odliczam pieniądze (a na co mnie sprawdzać po pani, na pewtno dobrze jest, nie ma prawa być inaczej niż dobrze, powiedział stary, i sprawdził). Dopiero wtedy gospodyni rozejrzała się za ścierką od naczyń i utyskując, że tyle tych lat wspólnych, że tak pusto zrobi się na ścianie, zaczęła ścierać kurz z dębowych listków. Stary potrzymał setki w garści, przypatrzył się, westchnął, rzekł z lubością: „No to jest zrobione. Matka, daj mi gazet, żeby się taksówka nie zabrudziła”. Od tych słów nastrój w izbie rozluźnił się, wszyscy poczuliśmy się lepiej i swobodniej. Nazajutrz .(właśnie zbierałam się do drogi) doktorostwo z miejscowego ośrodka zdrowia przysłali wiadomość, że jest druga kukułka, i o wiele ładniejsza. Już zdążyli obejrzeć. Malutka, cała w listkach i gałązkach. Chyba jeszcze starsza od tej mojej. Cacko. Doktorostwo już przeprowadzili rekonesans i są zdania, że przy odpowiednim podejściu transakcja może dojść do Skutku. Jedziemy. Doceniam poczciwość doktora, który jest człowiekiem akuratnym, nie znoszącym zmiany, a tu przeze mnie ma rozbity dzień, przeinaczone godziny ordynacji. » 35  Ta sama droga co wczoraj. Monotonnie tutaj, bardzo jednakowo. Chaszcze przy płotku, chałupa, krzywe wydłużone podwórze w czworokącie budynków gospodarczych, znowu płot przerośnięty szarą zielenią, znów to samo. W ¡rozwalonych na przestrzał stodołach dygocą młocarnie i ludzie z wysoka przekrzykują się pod wodospadami żółtych łusek. Nikt nas nie pozdrawia, nie ogląda się za znajomym wartburgiem. Dla wsi świat nie istnieje, kiedy wieś pracuje. Dom tuż przy tym wczorajszym, tylko mniejszy, zbiedzony. Jeśli Polak nawet w pobliżu dobrobytu wybornie potrafi się jeszcze obyć bez porządków, to bezkonkurencyjny w tym względzie bywa Polak-rolnik. Pieniądz i czystość, tej pary jeszcze nie zdążyliśmy wyswatać w ojczyźnie. Odpowiednio gorzej mają się sprawy u biedaków. Już wysiadając z wozu widzę, że tym razem w najprywatniejszej sprawie trafiłam pod jeden z tych adresów, które aż za dobrze znane mi są ze spraw interwencyjnych. One tez powtarza ją się, jak równinny pejzaż, więc wiem, nie spojrzawszy, że tu będzie ktoś samotny, mówiąc wdzięczną mową urzędów — ktoś nieprodukcyjny, no i jest. Garbaty kłębek szmat, starowina w za dużej chustce i z za dużym kosturem, taka o depresję mogąca przyprawić Baba Jaga ze współczesnej bajki. Już nas zobaczyła, już myśli — a od myślenia do czynu w jej latach nie najlżejsza droga — i wreszcie jednak zdobywa się na decyzję, i wychwytując kijaszkiem równowagę, nieznacznie przesuwając stopy w szmacianych i ochraniaczach, próbuje iść naprzeciw. — Dobrze, bardzo dobrze — z zachwytem woła doktor i ciszej do mnie. — Po wylewie. Cud, że się to podniosło, szczęście, że się rusza, bo kto by temu dał jeść. Romówiwszy się o chorobie („tylko nie spieszyć się, oszczędzać się, pomalutku żyć, a dobrze będzie”) idzie36  my oglądać kukułkę. Jestem w złym humorze, bo takich okazji to ja jednak nie lubię. Nie wiem, jak to się dzieje, że stara, według mnie wciąż stojąc w miejscu, najpierw jest w kuchence, potem w iżbie, potem jeszcze w następnej izbie. Nie wiem, ile minut trwał przemarsz. Doktor dyskretnie patrzy na zegarek (ordynacja), Baba Jaga nie oddycha, tylko dyszy. — Zmęczyła się pani? — Że jak?... — Zmę-czy-ła się pa-ni? Stara patrzy,,potem myśli. — A tam — mówi obojętnie. — Trzeba robić. Samo się nie zrobi. Doktor („skoro już tu jestem...”) siada do recept, a stara robi ruch, jakby chciała zdjąć ze ściany zegar. Powstrzymuję ją, przemagając się dotykam żółtej rozczapierzonej rączki, po ślimaczemu wspinającej się po ścianie. I mówię, że nie trzeba. Jeszcze się namyślę. Zresztą niepotrzebnie to mówię, bo stara nie wygląda na zaskoczoną. Chyba takie reakcje też są już trochę za nią. Zaskoczony jest doktor. Wyraźnie zgubił się w tym wszystkim. Na wszelki wypadek decyduje: — No to wracamy. Stara jeszcze tam stoi, żółta rączka pełznie w dół, ale to nie proste, to potrwa. Zresztą przyjrzawszy się, można nawet dostrzec niektóre fazy ruchu. Na zegarze okrągła godzina, ale kdkułka nie zakuka, coś się tam zepsuło, o czym lojalnie uprzedzono doktora, on zaś mnie uprzedził. Tarcza jest biała, a Skrzynka brunatna w odcieniu pasty „Kiwi”. Tarcza plastykowa, skrzynka też. Takie kukułki kupuje się albo w sklepach „Jubilera”, albo na tandetach. W „Jubilerze” drogo, okazyjnie jeszcze drożej. 37  — No wie pani, przecież ja bym głowę dał, że one ładniejsze — ze śmiechem mówi doktor. Po tym kufrze, który się nie udał, przyszedł list. Bardzo piękny. Zainteresowała mnie Pani Anna Strońska — przedstawiam się — Jestem emerytowaną, miejską nauczycielką, mam obecnie 86 lat, kończąc życie przeglądam moje dawne pisma — szpargały — czytam mój panieński pamiętnik, zaniedbując sprawy życia codziennego wracam do chwil mej młodości — już dawno straconej — i robię rachunek z mojego długiego życia. Jakie ono było — dobre i ciężkie, ale żyję — przeżywszy dwie wojny — śmierć męża — Rodziców — były chwile dobre, ale więcej smutnych — trudnych — toteż obecnie czując, że nie da mi się uciec przed losem, jaki czeka każdego człowieka, spędzając wiele czasu na przesypianiu tych ostatnich chwil z powodu różnych dolegliwości ischiasowych czy serca, czy upadku w pokoju z powodu zawrotu głowy — prawa ręka spuchnięta — twarz pr. strona posiniaczona — no i wstrząs nerwowy z przerażenia — podziałał na mózg — chwilami pamięć zanika — dlatego przepraszam, że nie napiszę tak, jakbym sobie życzyła. I co — jakie dziwactwo obmyśliłam. Mam przed oczyma reportaż „Kufer Zegar i Ja” — czy rzeczywiście była Pani tymi starociami zainteresowana — tą moją ciekawością absorbuję Panią — na starocie nie zwracałam dotychczas uwagi, ale teraz szał owładnął ludzi — wszystko zbierają, nawet stare papierowe pieniądze. Mam kufer wyprawny mojej Matki, składam rzeczy zimowe i na zmianę letnie — jest duży solidny ciężki dług. 1 m 2Q szer. 60 cm, wys. 45 cm (żelazne obręcze). Moja rodzina mieszka we Wrocławiu ma małe mieszkanko, nie weźmie, bo nie ma na niego pomieszczenia — ja — jak wyżej wspomniałam muszę likwidować, opróżnić mieszkanie dla następców młodych. Pisałabym jeszcze wiele, ale czekam na pozwolenie ze strony Pani — ceniąc Jej drogi 38  czas — nie ośmielam się więc na gadulstwo starej kobiety. Muszę powiedzieć, że ścisnęła mnie za gardło ta lektura. Zupełnie nie wiedziałam, co mam robić: iść czy odpisać. Przenikliwa prawda o starości, z zupełnym spokojem przedstawiona przez obcego człowieka, odebrała mi ochotę na kufer, jaki by tam nie był. Po raz pierwszy umyłam ręce od okazji. Wreszcie poszłam. W południe, gdyż taka pora wydała mi się najodpowiedniejsza. Podziękuję, zorientuję się, czy i w czym mogę pomóc, przede wszystkim obiecam, że czasem wpadnę porozmawiać, i z początku nawet będę wierzyła, że dotrzymam słowa. Kwiatów po drodze nie było, wzięłam ciastka. Przez drzwi uchylone z łańcucha długo indagowała mnie zadbana fertyczna pani dobrze po sześćdziesiątce. Spytałam o tamtą. — To ja jestem. Powtórzyłam nazwisko, powtórzyłam imię. — Zgadza się, to ja. — Pani pisała do mnie — zaczynam niepewnie. — Tak? A w jakiej sprawie? Czyli jednak nie ona. — Do gazety. Po moim artykule, po tym w sprawie kufra. — Ach, to... — i już odprężona, uśmiechnięta, zdjęła łańcuch. — Panią interesuje kufer, proszę bardzo. Pamiętam, pamiętam. Czemuż by nie, sprzedam chętnie. No, ja miałam niejedno, ale wie pani, siostrzeńcy wzięli dla siebie, oni jak tylko przyjadą do mnie, zawsze muszą coś znaleźć. Dzisiaj jest na to moda, istny szał z tymi starociami. Osoba z towarzystwa: tak się to mówiło? Przyjemna starsza pani. Trochę gadatliwa, niegłupia, dość zorientowana w politycznych realiach lat dwudziestych. I pa39  mięć dwudziestolatki. Właśnie taka kobieca, baczna pamięć drobiażdżków (prezydent Narutowicz w tamtym dniu... Sosnkowski swoim zwyczajem... Ten Rumun, książę Karol miał na sobie...), które z czasem zaczynają się niezmiernie liczyć. Osiemdziesiąt sześć lat. Dużo. Była na niedalekim planie zdarzeń istotnych. Przyglądała się miłemu światu zawsze pod ochroną swoich mężczyzn, swoich wysokich, wystarczająco wysokich urzędników: ojca, męża. Nic ze starczego rozmamłania. Śladu sklerozy. Wszystko ją zajmuje, o wszystkim może rozmawiać z nie zobowiązującym ożywieniem, z sentymentem nie cięższym od glicerynowej łezki. Ani słowa o liście. Dostałam w prezencie kilka kartek, obiecałam przyjść, wiedziałam, że już tam nie wrócę. Po długim czasie nowy list: co ze mną, są fotografie Narutowicza, są książki, które zainteresowałyby bibliofila. Jestem mile oczekiwana, ja i wszyscy z mojego polecenia. Chyba po roku przysłała mi rzadkie zdjęcie Franciszka Józefa z dopiskiem: „Ja dotrzymuję obietnic”. Pod samym Przemyślem jest wieś, z którą mam doskonałe doświadczenia. Nie zdarzyło się, żebym stamtąd wracała z pustymi rękami. Nadłamana Kariatyda, ugięta pod ciężarem patery czy lampy, której dawno nie ma; małe lustro w girlandce zadumanych głów anielskich; kijanka do tłuczenia brudów; z cyny wypleciona, cynową kokardą spięta ramka na zdjęciu, wzorowy fabrykat secesji; bojkowska konewka na wodę poprzeszywana szarymi iskierkami pleśni, delikatnie skosmacona przez wilgoć, cała w nakłuciach powściągliwego wzoru z liści i łączonych trójkątów. Po44  nury militarny wynalazek, poczwórna kotwiczka bez zakończenia, taka żelazna wańka-wstańka z czterech ostrzy; jak by nie rzucić, zawsze będą te ostrza, które nieuleczalnie okaleczą końską nogę. Ciskano to paskudztwo z samolotów na frontowe drogi kawalerii podczas pierwszej wojny. Sądząc po przyrdzewiałym brudzie na żelastwie, nie sprzedano mi zmarnowanej sztuki. Zawsze coś z tej wsi. Targując miedziane lichtarze, których nie wytargowałam, bo właścicielce w ostatniej chwili przypomniało się, że nie będą jej mieli gromnic w czym zaświecić przy skonaniu, wyraziłam potrzebę odwiedzenia przybytku, który w mniej zmanierowanych kręgach społeczeństwa znany jest jako wychodek. Ruszyłam tedy za chałupę i już byłam na najlepszej (zdawałoby się) drodze, gdy baba z sąsiedniego podwórza zaoferowała mi gościnę we własnej, podobno nowszej, więc lepszej — dlaczego wszystko co nowe koniecznie ma być lepsze? — wygódce. Takiej, co to kiedyś miewały serce w drzwiach. A dzisiaj niby wszystko po staremu: tak samo ciasno, brudno, niewygodnie, zimą mroźno, latem czarno od much, ale drzwi przeważnie bez serduszka. Zapędziłam się w klozetowe dywagacje, a miało być o drzwiach. O tym, co na nich zobaczyłam, i to już z daleka. Klozet istotnie jak spod hebla. Świeżutka inwestycja. Dechy białe, wybielone słońcem. Na jasnym tle czarna garbata sylwetka odcinała się z bezsporną dokładnością. Żyd w lisiurce, z książką, przeraźliwy nos, capia bródka, diabli ogonek chałata: zabawka. Podobnego Żyda dał mi w prezencie jeden z tych dwóch braci szlagonów koło Jarosławia, których kolekcje i fantazja dziś przechodzą w anegdotę, jutro przejdą w legendę między zbieraczami, ale tamten nie jest tak bezbłędny. Wycinanka z blachy, sylwetka. Udawały się lepiej lub gorzej, bo jeden kowal miał więcej, inny mniej talentu. 41  Sylwetka osadzana na sierpowa tej rączce, co po odpowiednim umocowaniu powodowało, że Żyd kołysał się i skrzypiał na wietrze. Stara zabawka małomiejska czy chłopska. A tego tu przybito do wygódki. Podważyć jeden gwóźdź, inne wyjdą same. Rany Boskie, ale Żyd. Ja go muszę mieć, tylko jak to zrobić? — Tam jest zasuwka — krzyczy baba — niech pani sobie otworzy. — Dobrze — odkrzykuję. — Bo jak kto nie wie, to mu trudno, prawda? — Jeszcze jak. Tu gaworzę z babą, a tu sprawdzam gwoździe. Lekko siedzą, wystarczy szarpnąć ręką. Mogłabym wyrwać Żyda i dać dyla, ale to ryzykowne. Z moim migoczącym sercem daleko nie zalecę. Inne wyjście: wyrwać,, schować do torby, zachowywać się jakby nigdy nic, a nuż się nie połapią. Jeszcze inne: kupić. Wydzieram Żyda, idę z nim do baby. — Na cóż to pani — mówi zaskoczona. Nie objechała mnie. Dobry znak. — Śmieszna taka blaszka — mówię — wzięłabym dla dziecka. — Nie wiem, nie wiem nic bez męża... Oho, źle. Sceptycznie przyglądam się Żydowi. — Sama rdza — mówię. — Bo stary — broni baba. Jakbym ja bez niej nie wiedziała. — Wszystko jedno, wezmę — decyduję niedbale. — Bez męża? — waha się baba. Myśli. Mówi niepewnie. — Lepiej poczekajmy. Już ja wiem, że z czekania na męża nic dobrego nie wychodzi. Szczęściem zaintrygowałam ją, zaczyna dociekać, na co mi ten Żyd. — A tak, zbieram sobie. 42  — Do kolekcji — uściliła baba. Trafiłam na ekspertkę. — Jest taka rzecz, że mąż także zbiera, i potrzebuje do kolekcji... — kryguje się baba. — Na wychodku kolekcja? — mówię mściwie. Jednak wydębiłam. Za trzydzieści złotych. Dzisiaj Żyd wykąpany w ogniu, wyprażony z klozetowej poniewierki, wisi na podlaskim szmaciaku u mnie nad tapczanem i ma bardzo przyzwoite sąsiedztwo: ikonę z Mikołajem, obraz Lucińskiego, lustro od Błaszczaka, zegar z dworu, kolejarski budzik... Oglądając moje zbiory znajomi przeważnie chcą wiedzieć, 'śkąd co jest. Więc mówię: to z odpustu. To ze strychu. To z ciuchów. To z chałupy. No dobrze, a jak mam mówić o tym Żydzie? Za każdym pobytem w Przemyślu idę jak w dym do starej od lichtarzy potrzebnych do gromnic. Za każdym razem zżyma się, że już nie ma nic i za każdym razem ma coś znowu. We wsi był dwór, prawie we wszystkich sąsiednich były dwory. Przypuszczalnie trafiłam na dom z większą inicjatywą w latach okrążających parcelację. Stara już dzisiaj jest tak stara, u starej wszystko odbywa się z taką siłą sugestii — a ona ma do tego twarz: małą, bolesną, z fanatyzmem w załzawionych oczach — że wychodzę zawsze przekonana o swoim sukcesie. Po drodze do Przemyśla zakupy w Wapowcach niezmiennie wydają mi się wyjątkowo okazyjne. Dopiero później, już na spokojnie przyjrzawszy się przyniesionemu, stwierdzam, że okazja to z pewnością była, ale nie aż taka. śmieszne są te moje handle z Barszczową. Jej pasja do pieniędzy jest równie zaciekła jak moja do staroci, w związku z czym obydwie zatracamy miarę: ona w cenach, ja w nagabywaniu. Za najzwyklejszą toporną kijankę zażądała trzydziestu złotych, a ja, idiotka, dałam jej dwadzieścia. Mądry zbieracz nigdy tak nie postąpi, bo tu chodzi o coś istotnego, o reputację na 43  przyszłość. Raz zorientowawszy się, jak nas można naciąć, ludzie nie popuszczą. Przypuszczam, że po odnalezieniu drugiej kijanki — a to musi nastąpić, ponieważ w takich domach rzeczy zawsze gubią się, ale nigdy nie giną — stara Barszczowa zażąda za nią przynajmniej pięćdziesięciu złotych. Będzie to kalkulacja wywiedziona z najrzetelniejszego rachunku prawdopodobieństwa. Skoro raz znalazł się ktoś tak głupi, znajdzie się i głupszy. Barszczowa dosyć już sprzedała, żeby trochę wiedzieć, ale jeszcze błądzi. Jest obszar szansy przez Barszczową nie spenetrowany. Przeszkolona na temat lamp naftowych i mebli, i sreber, ta sama Barszczowa, która w odniesieniu do mnóstwa dóbr podworskich wykazuje słuch absolutny, kiedy śpiewa ceny, łatwo i tanio wyzbywa się ludowego rękodzieła. Tego jeszcze nie brała. Zaraz poznać, że nie korzysta z dobrodziejstw telewizji. Więc używam sobie, choć zdaniem odkrywcy Monsiela, doktora Jana Mitarskiego, jest to taktyka niemoralna. Ze swojej strony Mitarski zademonstrował nam przykład budującej porządności: kiedy trafiły doń monsielowskie cuda, a raczej to, co z nich jeszcze nie poszło na rozpałkę, spytał chłopów, ile chcą za rysunki. Wyśmiali go. On jednak uparł się, że zapłaci, i dał im trochę pieniędzy. Chłopi, speszeni tą dziwaczną manną z nieba, bronili się, ale nie za długo. Odtąd Mitarski mógł więc spać spokojnie, tyle że też nie za długo. Ponieważ wrócili. Po dalsze pieniądze. Po grube. Jakoś wykręcił się, na jego szczęście akcja miała miejsce jeszcze w czasach zupełnej niewrażliwości na Monsielów, Nikiforów, Ociepków. Wierzyciele niby przyszli po swoje, ale przyszli w ciemno. Doktor zdzierżył oprawcom, chociaż tęgiego kaca musiał go kosztować ten litkup. Oto skutki przesadnej uczciwości. Mnie ona nie grozi. Barszczowej też nie. Obydwie nie mamy do siebie za wielkiego zaufania, chociaż w 44  fakcie, że kontrahentka na chwilę nie zostawi mnie samej w chałupie, znajduję już nieco przesady. Ale czas robi swoje i Barszczowa zdobywa się na gest utracjuszowski. Wolno mi wejść do komory. To iest po raz pierwszy. Cudo, nie komora. Rodzaj graciarni, na którą nie ma siły przed śmiercią właścicielki i może nawet przed rozbiórką chałupy. Właściwie nie widzi się tu nic, a może być wszystko. Stara szuka dla mnie rondli — zupełnie niepotrzebnie, ponieważ w tych warunkach można znaleźć tylko to, czego się nie szuka. I rzeczywiście znajduje na samym wierzchu. Ostatnią rzecz, której bym się tutaj spodziewała. Torbę lekarską. Staroświecką, podłużną, na mosiężny zatrzask zapinaną walizeczkę z bambusową rączką. Właściwie dwie torby, ale druga wygląda na zniszczoną. Ta jest jak nowa. Wystarczy trochę pasty do umycia skóry zeschłej z nieużywania. Wystarczy wyprać podszewkę. — Ja bym może kupiła — mówię. — A niech pani bierze. Na co to? — Mam córkę studentkę, studenci z wiosną przebierają się na takie swoje święto... na juwenalia... — Coś słyszałem — wtrąca chłop, który właśnie nadszedł i udaje, że szuka czegoś w kuchni. O, niedobrze. Diabli go nadali. — Córka chciała się przebrać za lekarza, i to by pasowało. — Jeszcze jak — zgadza się chłop. Przestał udawać, że czegoś szuka i obserwuje torbę w moich rękach. — Ile pan chce za nią? — Ile warta dla pani? — zamyśla się. — Stówkę warta? 45  Walizeczka po findesiecłowym omnibusie za setkę miły Boże... — Coś pan — mówię z dysgustem. Chłop zdetonowany: — Sam zamek ile dziś kosztuje... — Zamek, zamek! Niech się pan popatrzy na skórę, jaka sciachana. To starzyzna. Sto złotych za to? Chłop duma nad torbą, ja robię minę na temat, że ten handel to już mamy z głowy i targuję kijankę, a po drodze konewkę. Kijanka diabła warta (Boże, i kto się ucieka do takich porównań ja, która zbieram diabły) ale konewka piękna. Robię sobie z tej kijanki zasłonę dymną, walczę głównie o nią i skołowana baba daje mi dwie sztuki, kijankę i konewkę, za sto dwadzieścia. Gdyby jaki muzealnik zobaczył, co mam, krew by go zalała. — Pieniądze w błoto — mówię do baby — na interesach z panią to ja zawsze wychodzę, daję słowo. Chowam. Dobrze chowam, bo licho nie śpi i już tak kiedyś było, że odłożyłam zapłacony obrazek, a babsko cap za niego i oddaje pieniądze, i cedzi, że się rozmyśliła. No, tutaj to nie grozi. Barszczowa skwapliwie bierze setkę, składa, wsuwa w jakiąś niewidzialną kieszeń. Mil uchna. teraz, do rany ją przyłóż. Pewnie też się cieszy, że trafiła na durną. Odwracam się do torby, ale torby nie ma. Stoi na dawnym miejscu w komorze. — Cóż się pan tak pospieszył — powiadam do chłopa. — A tam, nie będę już sprzedawał. — Ale pan obraźliwy! Targować się nie wolno, czy co? — A, lepiej zostanie. — Dobrze, dobrze, dam już tę setkę. Niech się dziecko cieszy. — Chwilowo nie. Tyle stała, to postoi jeszcze. 46  W panice popełniam niewybaczalny błąd. Pytam: — To ile pan chce za nią? Tak się nigdy nie postępuje. Nie dać setki, potem dawać więcej... Stało się. Teraz jestem spalona. — Wyczyszczę i za drugim razem pani powie, ile teraz warta — szydzi chłop z miną niewiniątka. — Akurat bym specjalnie przychodziła! — Przyjdzie pani, przyjdzie. Źle by o mnie świadczyło, gdybym znajomość z jakąś wsią ograniczała do jednej chałupy. W drodze powrotnej trafiłam na dom, w którym dwie godne staruszki, zajęte lepieniem i wrzucaniem na wrzątek pierogów, przyjęły mnie z urzekającą uprzejmością. Rozmowie przysłuchiwał się ładny blondas w fartuchu zachlapanym wapnem. Frasobliwie czochrając się po piersi, spytał, czy interesuje mnie kufel z carem. „Może z cesarzem Franciszkiem Józefem” — poprawiłam, ale on był pewny swego i powtórzył, że na pewno z carem. I nawet zaczął ten kufel opisywać. — Kto wie, gdzie on dzisiaj — powiedziałam ze ściśniętym sercem. — A, jeśli tylko dzieci nie stłukły, powinien jeszcze być. Murarz zadeklarował chęć pośredniczenia w transakcji i umówiliśmy się na niedzielę. Był podpity, podejrzewałam, że zapomni w chwilę po moim odejściu. Już więcej obiecywałam sobie po jego szwagrze, ponurym przystojniaku — taki Bohun w mundurze kolejarza — który czemuś był trzeźwy d z rzeczowym zainteresowaniem dowiadywał się o stronę finansową. Moje umiarkowane oferty mimo wszystko zrobiły na nim wrażenie, gdyż rozpogodził się, rozgadał, koniecznie chciał mnie częstować pierogami i na początek zadeklarował przywóz dwunastu mosiężnych kieliszków od 4?  rodziny z okolic Kolbuszowej (później doszłam, że Kolbuszowa to tak dla ostrożności. Naprawdę kieliszki były z Kańczugi i dla mnie zostało już nie dwanaście, tylko sześć. Czekałam na nie równe dwa lata). Do cara potrzebny był samochód. Zaagitowałam zmotoryzowaną chlubę przemyskiej interny i w niedzielę — punktualnie, jak na sesji ONZ — meldujemy się w Kuńkowcach. Jest. Spi, ale jest. W marynarce, w butach, rozkrzyżował się na nie rozścielonym łóżku. Wygląda to na nirwanę po nieprzytomnej wódzie. Mówię z rezygnacją, że wstąpimy kiedy indziej, i wtedy nasz murarz, poszturchany przez rozeźloną mamusię — zastukała mu w łopatkę jak do drzwi — budzi się, siada na łóżku, ziewa, bierze lusterko, bierze swój tyrolski kapelusik i fasonuje w tyle głowy. Podnosi się, milcząc podaje wszystkim rękę. Poznał nas. W fiacie siada przy doktorze, będzie pilotował. Z Ostrowa do Wapowiec bardzo blisko, ale jak dla kogo. Zapamiętam tę drogę. Wiedział, co robi, konstatując przed ilu to laty Osmańczyk, że w Polsce jeśli nawet rośnie spożycie mydła na głowę, to z pewnością nie na inne części ciała. Co do naszego murarza, to założyłabym się, że i głowę kąpie wyłącznie w brylantynie. Smród, który mimo pospiesznie spuszczonych szybek zawisł w fiacie, bije wszystkie rekordy. Wóda, łój, skarpetki, zęby. Duży bukiet. Tylko czekam, kiedy mój doktor wywali z fiata śmierdziela i mnie, i cierpnę, a murarz zadowolony, gęba mu się nie zamyka, opowiada, jak się bawił, ile wypił i o życiu tak w ogólności opowiada, zasmakował w przejażdżce, śmieje się, mruży ślepia z ukontentowania. Doktor, chociaż zawsze przechwalał się, że kto codziennie musi pod kilkadziesiąt kołder zajrzeć, temu smród nie dziwny, aż posiniał. Na moje szczęście dojeżdżamy 48  Gospodyni w (kościele, ale chłop jest, siedzi sobie. Przyjemnie witają się z murarzem. Murarz bez ceremonii zagląda na czubek pieca, sięga jak po swoje. Chłop zdziwiony, że się pytamy, czy sprzeda takie nic. — A niech idzie do ludzi. — Ile pan chce? — Ja wiem? Sto złotych. — Za dużo. — Dobrze, niech będzie pięćdziesiąt. Za pięćdziesiąt dałby każdy kufel z kaj zerem, z carem. Każdy. Ja liczyłam na cara. Przyjechałam napięta, pewna, że zastanę coś tam — wazon, wazę, dzbanek, raczej coś większego niż kufel — i że sponad skrzyżowanych sztandarów z ciemnym orłem popatrzy na mnie mała zwykła twarz jedynowładcy. Mam kubki świadczące monarchii brytyjskiej, w tym stuletni glazurowany, biało-popielaty ze złotym obrzeżem za bajeczną jak na polską w Anglii kieszeń sumę sześciu funtów, z Wiktorią. Mam Franciszka Józefa już niemalże we wszystkich wersjach — od niemowlęcej po defiladową, od tej w czaku uczniowskim po tę w błękitnej kurtce z czerwono-złotą stójką pod miotełkami bokobrodów. Mam go za biurkiem i w trumnie. Na moich kubkach, garnuszkach, filiżankach niekiedy monarcha jest samotny, niekiedy występuje w kompanii sprytnookiego Wilhelma, którego wąs na noc z pewnością nie obszedł się bez bindy. Już stosunkowo duża kolekcja. Boże, jak ja się ucieszyłam, kiedy dyrektor przemyskiego muzeum ogłosił w „Polityce”, ile zeszło, zanim jego placówka nabyła dwa kubki z Franzem i Wilusiem. Tak jest, dwa! W tym czasie ja kupiłam chyba z jedenaście. No, ale z rosyjską dynastią jestem krucho. Nie dlatego, żebym miała wierzyć w mniejszą ilość zachowanych pamiątek — mnóstwo ludzi, dla których Kongresówka zaczynała się i kończyła na Warszawie, bierze 49 4 — Tyle szczęścia...  się na ten mit, ale ja nie. Po prostu dlatego, że częściej operowałam po mojej stronie świata, po tej galicyjskiej. Wprawdzie pierwsza zbieracka trzy dniówka przypadła mi właśnie na Kongresówkę, na Podlasie, tylko że wtedy, myśląc o zegarach, jeszcze nie domyślałam się tylu innych możliwości. Dopiero jak pojechałam odpoczywać w Białowieży, tak jest, w tej spenetrowanej, schodzonej Białowieży, to oprócz wyszywanych 'białorusdńskich ręczników i malowanego jelenia na łące, i dwojaków, i pudeł po cukierkach, zaopatrzyłam się w banknoty z Mikołajem, monety z Mikołajem i kartkę z Tatianą w pielęgniarskim kornecie. Ale póki co, to ciągle są obszary poza moją możliwością i pośród fajansów, między którymi jest nawet amerykański kubek z kulą ziemską oplecioną sztandarami z pierwszej wojny i dzbanek na mleko z Hindenburgiem, i talerz z Edwardem którymś tam, i jaskrawa filiżanka z królem Czarnogóry, dotkliwie uderza brak czegokolwiek, co służyło przy śniadaniach, obiadach i kolacjach spożywanych w skromnych domach pod berłem Romanowych. Wierzyłam murarzowi. Car nad Sanem — a dlaczegożby nie? Galicja Galicją, jednak ludzie przyżeniali się,vprzeprowadzali, służyli w różnych wojskach, przeczekiwali różne wojska. W podprzemySkich Tarnawcach, Tyrawach, Orłach leżą po strychach samowary: i po kim ta rosyjskość? Po Kozakach z wojennych kwater? Chłop nie mógł dosięgnąć ręką kufla zarzuconego gdzieś na piecu. Wezwał na pomoc murarza. Ten długo się nie namyślając skoczył na kuchenną płytę, stamtąd wspiął się wyżej. Prawie straciliśmy go z oczu. Piec jak forteca, z kolosalnym okapem, z podcieniami, z komyszami do snu. Niedobitek przeszłości. Takich w nowych wsiach nie budują. Powiedziałem nadsłuchując szamotaniny gdzieś tam w białych głębiach. 50  — No i nie ma. — Co ma nie być — obruszył się chłop. A murarz zabasował mu z otchłani: — Sam go tutaj kładłem, to nie ma prawa nie być. Ja dalej swoje — że dzieci, żona może, ale bez przekonania podkapryszam, już tak raczej dla porządku. Zbyt sugestywnie opisał towar piękny śmierdziel, zbyt wytrwale szuka, by nie było we mnie wątpliwości. Teraz z zapartym oddechem czekam, aż zlezie z tego pieca. Zlazł. — Proszę bardzo — powiada triumfalnie. Domyć drania, wywietrzyć, i dopiero można by się zastanawiać, czy się jego babcia nie zapatrzyła na jakiego honweda. — Proszę. Jest. Biało-niebieska glinka. Żaden tam car, zakonnicy w winiarni. Zwykły kufel bawarski. Nie za młody, to jedno. Wzięłam. Ujść ujdzie. Gorsze lecą na ciuchach po sześć, po osiem setek. Najciekawsze w tym czerepie było to, że chłop wyłowił go ze stawu przed chałupą. Szlamowali staw i znaleźli. Po kim? Skąd? — Może z jakiej starożytności — wtrąca się murarz. Prędzej z pijatyki. Sam wpadł do wody, albo z właścicielem. Z kilku powodów myślę, że już mam mało czasu. A tyle jeszcze jest do znalezienia. Spieszyć się, spamiętać. Szkoda, że to niewykonalne. Jeszcze nikt nie zdążył. Jakie śmieszne są te moje drogi. Porywa mnie niebywały wigor spraw ludzkich. W recenzjach bywam chwalona za to, że podobno umiem słuchać. No, ja się nie poświęcam, przecież sama radość jest w tym nad53  słuchiwaniu. Szczerze mówiąc, to ja zawsze wolałam chałupy od kawiarni. Z solidarnością klasową coś u mnie nie w porządku; nudzę się głównie między swoimi. Można sobie wyobrażać. Ja bym to nazywała przeczuwaniem tematu. Czasem się udaje. Tyle jest adresów, których nie wykorzystałam, i w jakiś sposób wolę taką sytuację. Można sobie wyobrażać: bezpieczny świat poza rozczarowaniami. W małym mieście podrzeszowskim (Boże, jak to dla mnie brzmi komicznie, przecież nawet ja pamiętam, jaką ociupiną był ten niegdysiejszy Rzeszów) żyje pani Jakubiczkowa, ma lat siedemdziesiąt pięć, maluje portrety. Ponieważ ja bardzo lubię Czechy, zakładam, że i pani Jakubiczkowa przywędrowała do nas z przepysznej czeskiej prowincji, z jakiegoś podzamcza, skąpanego w fuksjach i w baroku, i w studzienkach z gryfami na ospałych rynkach — tak po wczorajszemu pięknie potrafi jeszcze być tylko na zachodzie Słowiańszczyzny — albo z łagodnego w chmielowe firanki pochowanego pleneru Moraw. W zasadzie nie znajduję przeszkód, dla których pani Jakubiczek nie. miałaby się urodzić i wychować na Żiżkowie albo Wyszehradach, czemużby i nie, to jest dopuszczalne, ale ja jej tam nie widzę. Praga nie jest dla niej. Jakubiczkowa powinna w sobie mieć prowincjonalną skromność uczuć i zdrową delikatność. Rozumie się, mogło być i tak, że pochodzi z Polski, a c. k. urzędnik państwowy względnie podoficer obdarzył polską holkę uczuciem wkrótce zalegalizowanym. Tę wersję przyjmuję bez zapału. Mieszkanie pani Jakubiczek wyobrażam sobie jako przeładowane standardową secesją i kwiatami w doniczkach. Bardzo czyste. Koniecznie na parterze. Kwiaty utrudniają dostęp światła, w związku z czym w domu jest ciemnawo i nie mam zdania o panu Jakubiczku 52  w pamiątkowej ramce posrebrzanej. Jakubiczkowa uparcie zachowuje delikatną, ładną cerę, i niespecjalnie uskarża się na wątrobę mimo skłonności do pożywnej kuchni. Na noc ewentualnie do południa nakręca włosy na lokówki: dwie nad czołem, po dwie, trzy po 'bokach. Tęga, ale drobna (Jafeubiczek był o głowę wyższy). Śmieszka. Dzieci nie ma. Maluje trochę z nudów. To znaczy, zaczęła nudząc się i jeszcze nie widziała w tym zajęciu nic zobowiązującego dla siebie. Przede wszystkim ujęła ją łatwość tworzenia. Obrazów przybywało, obrazy kupowano. Chociaż nie, z tym ostrożniej. Jakubiczkowa nie jest malarką kwiatów, tu już nałożył mi się inny motyw, obsesja innej schludnej srebrnowłosej, innej wesolutkiej. Pacykary z Przemyśla. Jakubiczkowa robi portrety panów o twarzach różowych i rozważnych i pań z włosami zwięźle plecionymi w złotopszenne gretki,-i dzieci w marynarskich kołnierzach, w kokardach, nad wiek mądrych dzieci z wyłupiastymi uważnymi oczkami strzyg. Nigdy do niej nie poszłam. Poszłam do Bigajskiego. Wspaniały artysta, który może mieć publiczność, ale nie będzie miał klientów. Bigajski nie jest malarzem do prywatnych mieszkań. Te obrazy rozsadzą każde wnętrze. Bywa malarstwo niespokojne, natarczywe, obsesyjnie smutne. U Bigajskiego nawet nie to. Jego sprawa jest znacznie większa. Rozczochrany brodaty wielkolud z Łańcuta portretuje tylko skazanych na sytuacje ostateczne. TJ Bigajskiego ludzie są prawdziwi do przeraźliwości. Malarz świata spalonego w krematoriach. Nie pamięta, urodził się, kiedy zamykano getta. Nie widział żadnego z nich, tak zdumiewająco powtarzanych. Więc co to jest? Literatura? Nie sądzę. Andrzej chyba mało czyta. 53  Na nieprofesjonalnych formatu Bigajśkiego zawodowcy wilkiem patrzą. Konkurencja, i to ostro grana, zawsze była warunkiem dobrych (dla publiczności dobrych) w sztuce sytuacji: a jak wyglądają dzisiejsze koniunktury, dzisiejsze krajobrazy w bitwie między profesjonalistami i amatorami? Najsłabsi po akademii automatycznie dostają się do związku, do którego najmocniejsi bez akademii jeśli kiedykolwiek dobrną, to głównie dzięki temu, że ich województwo cierpi na kompleks niższości, chce mieć ŚRODOWISKO, swój oddział związku literatów, swój oddział związku artystów plastyków i na gwałt zbiera ludzi. Mówimy: profesja malarza, a w domyśle: dyplom. Po drodze między obrazem a zakwalifikowaniem potrzebna jest akademia sztuk plastycznych, dawniej (coraz dawniej) pięknych. Akademia, a przynajmniej liceum. Naiwni wyżyją bez papierka, bo jest moda na naiwnych, ale co ma począć taki Bigajski? On, od którego uczyć by się niejednemu absolwentowi akademii. To dojrzały artysta, znakomicie panujący nad formą, wybornie świadomy swoich intencji, swoich możliwości. Tam gdzie już tworzy się jakiś rynek, zaczynają działać nawykowe prawa rynku, i to identyczne, okazuje się, tak dla profesjonałów, jak dla nieprofesjonalistów. W moim polu obserwacyjnym znajduje się wystarczająco wiele nazwisk i karier, albo braku karier, żebym mogła sobie wyrobić opinię o zbliżonej do reguły zawodowego świata artystycznego przypadkowości pewnych odkryć i niektórych zapoznań. Dlaczego trwa moda na Błaszczaka, miłego staruszka, ale do cna ogłupiałego przy patronie, który podsyła mu do reprodukowania albumiki ikon bałkańskich, a nie ma mody na Lucióskiego? Pewne firmy — te z lat pionierskich w zagadnieniu — utrzymują się prawem zasiedziałości. 54  Pewne nazwiska tak już obrosły w dobrą prasę, w elitarną klientelę, że nie wypada się na ich temat nawet krzywić, a co dopiero — zauważyć, że kompletnym nieporozumieniem jest uparte zaliczanie do „ludowych” czy „nieprofesjonalnych” zawodowców w rodzaju Zygadłów. Niefart Lucińskiego można sobie tłumaczyć ostrą konkurencją na Śląsku, osobliwym regionalnym urodzajem na wielkie talenty. Może faktycznie trudno wypłynąć w cieniu takich Stolorzy, Wróblów? No dobrze, a co w takim razie z Bigajskim? No, z Bigajskim gorsza sprawa, Bigajski nie jest do zakwalifikowania. Żaden tam amator, tylko wspaniały malarz bez wykształcenia. Z dyplomem ASP zrobiłby karierę, ale dyplomu nie ma — i o szkolnych klasach też nie wiem, ile on ich tam zdążył i chciał zrobić, tych klas, które takim jak on talentom są psom na buty, ale których brak akurat w malarstwie nie dopuszcza człowieka do stołu zarezerwowanego dla dyplomowanych. Bigajski na swoje nieszczęście urodził się o sto lat za późno. Zinstytucjonalizowanie (straszne słowo, ale pomysł nie lepszy) szkół malarskich wyeliminowało z giełdy takich jak on, dało fory takim jak ci wszyscy, którzy usiłują sprzedawać swoje knoty na Starówce czy pod Bramą Floriańską. I którzy nie wiedzą, za to my widzimy, jak ciężko jest zrzynać d z Kossaka, i z Picassa. Któregoś dnia pod krakowskim Barbakanem — a był to sądząc z treści obrazów dzień koni, różnej maści, lecz jednakiego nieudania — zastanawiałam się, jakim cudem ci ludzie, pod koniec studiów nie mający pojęcia o malowaniu, mogli je mieć na początku studiów: a powinni byli mieć, skoro właśnie ich uczelnie uchodzą za najcięższe do zdobycia fortece. Przy doborze kandydatów — niemiłosierna, zdawałoby się, siekanina, a poziom absolwentów taki, że ręce opadają. Zdumiewający sekret. 55  Bigajski byłby objawieniem na tle niedouków wykazujących (ilustrował to choćby ów dzień koński) kompletną nieporadność warsztatową, żenujące kłopoty z perspektywą, z anatomią (drobiażdżki, prawda?), już nie mówiąc — kto by tam stawiał takie przesadne wymagania — o tym, co za lepszych dla malarstwa czasów nazywało się inwencją. Wyobraźnią. Indywidualnością. Byłby tam objawieniem albo by go zjedli, gdyż zawsze są dwa wyjścia. Ale śpijcie spokojnie, profesjonałowie. Bigajski wam nie grozi. Jemu nikt nie patronuje. W Rzeszowie Kaznecki, zmanierowany na progu naiwności, niezły, ale średni, ma patronów, bo Kaznecki jest do zaklasyfikowania. W Łańcucie Bigajski też dostaje zaproszenia na plenery, miał wystawę w PDK, a co dalej? Dalej nic. Ludwig Zimmerer Bigajskiego na swoich ścianach nie zawiesi, bo Ludwig Zimmerer zbiera nieprofesjonalnych. Na wystawie nieprofesjonalnych Bigajskiego nie pokażą, boby im tę wystawę zagłuszył. To są obrazy, które zawsze pokłócą się z innymi. Więc co robi Bigajski, który poza tym, że jest wspaniałym malarzem, musi z czegoś żyć? Zanosi swoje płótna do łańcuckiego komisu między bele krempliny, elektryczne samowary i obrazy olejne jak oleodruki. W komisie Bigajski trafia do takiej publiczności, którą może tylko śmieszyć albo straszyć. Kiedyś narzekało się na impresariów, że robią nieuczciwe .interesy na artystach. Bodaj choć taki mecenas znalazł się dla Bigajskiego. Sceneria, w której żyje Andrzej, jest dosyć przenikliwa. Lichy domek, właśnie: pożydowski, ciemny i niski, utkany starociami. W pokoju łóżko zawalone kartonami, mamuci ząb, czako ułańskie, sczerniały ciężki świecznik. Podłoga z desek niemiłosiernie brudnych, popstrzonych farbami, z kąta złotawe ciepełko samowara, nawis ogromnego kredensu za głębokim małym oknem, w lichym ogródku kompozycja z kościotrupem — rodzina nie cierpi tego szkaradztwa, więc ciągle 56  ktoś upycha obraz pod krzak i Andrzej zaraz idzie do ogródka, żeby go wyciągnąć. Poza olejami Bigajski robi grafikę o specyficznej tematyce okupacyjnej, jakieś odrętwiałe twarze, wynikające z dymów nad krematoryjnymi kominami, jakieś makabryczne karykatury esesmanów — to wywiera wrażenie, ale to jest ze szkoły Linkego, o którym Andrzej twierdzi, że go nie oglądał, i co zabawniejsze — to może być prawda. U niego wszystko możliwe. Nawet ilustracje do bajeczek, landrynkowate jak reklama z amerykańskiej prowincji. Powiedziałam mu, że myszy to ja się zupełnie nie boję, ale żywych, natomiast te jego disnejowskie to mnie mdlą. Popatrzył zdziwiony po swojemu, spode łba, i dostrzegłam w czarnych bystrych ślepiach coś na kształt uznania. Rodzina podekscytowana, ale i zaniepokojona moją obecnością. Dom nie nawykły do gości. — Nic nie ma do herbaty — usprawiedliwia się matka. — Ale my mamy usta do herbaty — mówi Andrzej. To jego styl. Zresztą wszystko, co mówi, mówi tak, żeby momentalnie dało się uskoczyć w zgrywę. Spłoszony, stale płoszony, więc ostrożny. Z takich jak on lubią się wyśmiewać w małych miastach. W większym zgubiłby się, tutaj jest na oczach. Warszawy nie zna. Nie chce. Mówi, że by się jej bał. Za przestrzenna dla niego. Kraków lepszy, bo bardziej ciepły. — Będąc w Warszawie szedłbym do muzeów i na cmentarz. — Jakbym nie był na cmentarzu, to tak, jakbym nie miał do czynienia z miastem. Cmentarz... Tam są gospodarze, a ci wszyscy, którzy mieszkają w mieście, to są lokatorzy. 57  — Ci ludzie... w Warszawie... Nie są u siebie. Oni są na czyimś miejscu. Warszawa. Ja zazdroszczę jej takiego snu. — Prawdę powiedziawszy, gdziekolwiek człowiek jest, to idzie po jakimś grobowcu. Dzisiejszość będzie interesująca jutro. — Na przykład świat mojego dziadka. Dziadek żył 96 lat. Jego świat nie istnieje. Jednak? — Do czytania muszę mieć chwilę. Jesień. W lecie człowiek to poszukiwacz, podróżnik. Zbiera wiadomości. Nie może spać. Bardziej odczuwa. Zbiera. Zima, jesień to jest sezon martwy. Czy pani nie woli pisać w jesieni? Myślę, że do pisania człowiek musi być pozbawiony wszystkich bodźców. Żyć tym, co już przeżył. Andrzej o sobie: — Wiem, że nie mogę się podobać. Ogólnie ludzie lubią słodycz. O słuszności: — Racje... To tak jak godziny na zegarku. Nie wiadomo, czyja dobra. O miasteczku: — Tutaj jeden jednym żyje. O tworzeniu: — Człowiek, gdyby żył wśród ludzi na pokojowej stopie, nie namalowałby nic. Sztuka bez przeżycia byłaby jałowa i postna. Jeszcze o sobie. — Ja maluję lewą ręką. Prawą piszę. Nogami uciekam. Moje barwy... Sam człowiek tworzy jedną barwę: ciemną. 58  W Rzeszowie Bigajski nie jest modny. W Rzeszowie powodzenie ma Kaznecki. Przyjęło się, że tych lepszych chrzczą Nikiforami. Gdzie by się nie obrócić — jest Nikifor. Jednoręki z krakowskich Bronowie, od którego wreszcie nic nie wzięłam, a dużo trzeba, żebym ja zdecydowała się nie kupić, przedstawił mi się przez telefon: — Ja jestem taki Nikifor, tylko lepszy. — Skąd pan wie? — zainteresowałam się. — Mówili. Mogli mówić. Ja na pewno nie powiem. Teraz znów ten Kaznecki, według rekomendacji z WDK: „nasz rzeszowski Nikifor”. Nie wiem dlaczego zdecydowałam się do niego pójść, bo po drodze, jak w tej nie odszukanej książce z mojego dzieciństwa, którą strasznie chciałabym mieć, a na którą pewnie już nie trafię, działy się rozmaite rzeczy obliczone na to, by mi zamiar obrzydzić. W mojej ulubionej bajce — i jakiej długiej, prawdziwa powieść z dwu części, odbywa się wędrowanie dzieci przez obszar zdarzeń przewrotnych, długa podróż do krainy cukierkowej pomyślności. Książka gdzieś przepadła. Szukałam po antykwariatach, ale nie pamiętam już tytułu. Obraz Kazneckiego w WDK nie podobał mi się zupełnie: oczywiście w każdym kleksie można się dopatrywać drugiego dna, ale ja w tym nic nie zobaczyłam. Małe malarstwo amatorskie mocno z cudzej ręki. Pomyślałam sobie, że nie ma po coś iść, i tego samego wieczoru poszłam. Kazneckiego nie było w domu — pracuje jako stróż nocny, a może trzeba mówić: strażnik. Była córka, która pokazała mi obrazki przesychające na szafie. Jakieś bławatki, starannolistne różyczki. Straszne. Pomyślałam sobie, że tu na pewno nie ma po co wracać, i umówiłam się na jutro. Nazajutrz przyjął mnie Kaznecki, mały, delikatny, z ciężką wadą wymowy (czyżby stąd ten Nikifor?). Pre59  zentując prace zapowiedział, że zacznie od najsłabszych, i właśnie -wtedy pokazał dobre obrazy, zaskakująco dobre w porównaniu z tym, co leży za szafą w WDK i u niego na szafie. On także wyrecytował na powitanie. — Mówią mi: jak Nikifor umarł, teraz jestem ja. W czasie wojny ranny w głowę, chorował, przeszedł na rentę. Nie powie nic, co pozwalałoby między tym faktem a jego sztuką widzieć związek przyczynowy. Kaznecki mówi o sobie jako o malarzu. Lubi plenery, bo to jakaś zmiana. „Towarzystwo, towarzystwo”. Chodzi na szkolenia do WDK, „bo się człowiek nauczy czegoś”, ale spytany o ulubionego malarza, wyczuwa intencję i odżegnuje się: „Nie mam nikogo”. Jednak namyślił się, przyznaje się do Nikifora. — Razem my miały wystawy. Podobało się. Tylko kolory jego ciemne. — Pan -uważa siebie za lepszego? — No tak, no tak. Bardzo grzeczny, o wszystkich z szacunkiem. „Pan Jackowski... Pan Nikifor...” Stale wraca do sprawy odznaczenia. „Tak męczymy się, malujemy... powinni coś zrobić, bo później na starość lepsza renta. Raz dostałem tylko trzy tysiące premii, nagrodzenia takiego w Warszawie. Jestem pracownik dwadzieścia pięć lat, mnie czas na medal”. Rozmowa wiele nie da. Ma swój program i to on wie, jaki powinien być przebieg mojej wizyty, co mnie musi zainteresować. — Dużo u pana jest fioletu... — Dużo. Dużo. To najpierw popatrzymy sobie na kwiaty. — Ludzie u pana są niewyraźni, zamazani. Dlaczego? — Kwiaty skończymy i powiemy dalej — nie ustępuje Kaznecki. 60  Wybieram wielkonogiego anioła z ondulowaną głową i niejasne miasto, w ¡którym zajadle, obrzydliwie roi się od ludzi, i wystraszonego wilka w groźnej pustce lasu. — Wszystko pierwsze, to nie, to nie, ja pokażę kwiaty — niecierpliwi się Kaznecki. Odchodzę napojona herbatą, nakarmiona piernikiem, obładowana obrazami, z których jeden koniecznie miał być za darmo, bo „tak pani z WDK radziła”, ale nie skorzystałam. Rozstajemy się serdecznie, przed następnym spotkaniem wymienimy listy, przy czym ten od Kazneckiego pełen duserów i dworności. „Czuję się zaszczycony...” „Pani cenne zainteresowanie...” (oho, patronka z WDK nie próżnuje). Przyjeżdżam, idę jak w dym. Kaznecki, owszem, jest. Bardzo powściągliwy. Bardzo z góry. Dociekam, co się mogło stać, jakie winy czy niedomówienia zapadły między nami, ale żadnych grzechów nie pamiętam. Jestem w idealnym porządku wobec Kazneckiego. Co się stało, u diabła? Czyżby to, że nie przyjechałam na jego wystawę? Kaznecki przerywa mi, pobłażliwie kręci głową. — Nie szkodzi nic, nie szkodzi — akcent na to nic, i po nim znak przestankowy. W głosie dystans, którego nie pokonam i nawet mi się nie chce, bo te nowe obrazy już są zwyczajnie złe. Żadne. Mówię niezobowiązująco: — Kiedyś zajrzę. — Można, pewnie, że można — przytaknął Kaznecki. Nie poważa mnie już, to niestety widać. Nie będzie herbaty, nie będzie piernika. Syn, który twardo przy nas odrabia swoje kreślarstwo (poprzednim razem ojciec zaraz wyeksmitował go do drugiego pokoju), uśmiecha się kącikami ust. Jestem załatwiona odmownie, tylko za co? Tak z nimi bywa. Do czasu kompleks niższości, z czasem samopoczucie euforyczne. Tak bywa, żeby tylko z nimi... 61  Jeśli mało lub całkiem nie wyjaśnione zjawiska zdeterminują wyobraźnię człowieka intelektualnie nie przygotowanego, wynika z tego koszmar, chyba że wyniknie artysta. Tak było z Gizą. Sprawa Gizy: taka bardziej spekulatywna, bardziej witalna wersja sprawy Bigajskiego. Bo Bigajski, wiedząc, że jest dobry — i jak dobry! — wie biernie. On nie zrobi pierwszego kroku. Przeczeka życie, ale nie zrobi. Bigajski jest za ambitny, żeby żądać swego. Giza jest za ambitny, żeby siedzieć cicho. Zresztą zupełnie inny talent, inny typ ekspansywności. Przyszedł do mnie człowiek, który chce być sławny. A to nie musi być śmieszne. Przy pierwszej wizycie poprosił, żeby mu przez redakcję pomóc w sprawie mieszkaniowej. Przy drugiej spytał, czybym mu nie poszukała marszanda za granicą. Zastanawiałam się, czy o tym pisać. Bo napisane to jednak brzmi gorzej niż trzeba w sprawie Gizy. Wojciech Giza. Dwadzieścia lat pośpiechu. Dużo z tego, co oznajmia Giza, zaczyna się od konstatacji: ,^Noszę się z zamiarem... Chciałbym...” Dużo z tego, na co jednak zdecydował się, nie trwa długo. Uczeń, który w siódmej podstawowej polubił matematykę jako duchową naukę. Wychowanek technikum odlewniczego w Nowej Soli, pochłonięty religiami i filozofiami Azji. Student, który rzuca uczelnię, żeby mu nie przeszkadzała w sztuce, i utrzymuje się z pracy fizycznej. Tokarz, który maluje siódmy temat z Apokalipsy. Technik meteorolog, który po pracy przez trzy i pół godziny opowiada temperą mity greckie, przez następną godzinę uczy się angielskiego z książek z transkrypcją fonetyczną. Dwudziestolatek, który interesuje się reinkarnacją i teorią względności, galaktykami i freskami, buddyzmem i muzyką dzwonów. 62  Jasny, długowłosy. Lubi Norwida, Leśmiana. Jego religię — ale bardzo na upartego — można by nazywać deizmem. Przeciwnik szkół malarskich, 'które muszą zabijać indywidualność. — Nie wiem, który to z filozofów starożytnych powiedział, że artysta jest niżej od niewolnika. Malarze zniekształcają naturę, bo nigdy nie potrafią jej odtworzyć. — Dla pana najbardziej znaczą barwy? — Każda barwa ma swoją rodzinę i nie można przeskakiwać stamtąd tu... Czyli potrzebna jest jakaś trzecia barwa. Nie wiem dużo, kiedy to robię. Ja barwy czuję później. — Pan nie ¡kreuje ludzi? — Barwy ciała ludzkiego... Nie zgadzam się. Nie mógłbym tak posłusznie, ja chcę być wolny. Mogę ten stół namalować, ale on byłby zupełnie inny. — Czy pan uważa siebie za religijnego? — Wierzę po prostu w wiarę. To jest miecz duszy naszej. Gdybym ja wierzył, mógłbym iść po morzu. Reinkarnacja jako powrót ciała... Raczej nie. Ale jakieś etapy powracania są. Wyższe. My zupełnie zapomnimy o tym, że mieliśmy ciało i kiedyś — będziemy chmarą elektronów. — Pana niepokoi przemijanie? — Malarstwo to jest sprawa niespokojna. Trzeba wyczuć chwilę, bo jutro będzie już zupełnie inne. Wreszcie każda gwiazda w galaktyce dochodzi swojej kulminacji. — Czyli że człowiek jest już nosicielem zagłady? — Tak, każdy jeden. Jeśli osobnik tuzinkowy bierze się za dylematy, o których filozofom śniło się, ale nie za wiele, wynikają z tego rzeczy straszne lub pocieszne. Wojciech Giza jest niedoukiem, ale jest artystą. Przypadkowość lektur, chaotyczna informacja, mylenie faktów z domysłami, 63  to wszystko nie ma wpływu na jego malarstwo. Giza byłby komiczny (komiczny czy groźny? To tąk obok siebie) jako przywódca sekty. Jego wyobraźnia w przekładzie na słowa jest naiwna, jego filozofia w przekładzie na malarstwo jest zastanawiająca. — Jestem zdania, mam taką doktrynę własną, że kiedyś cywilizacja była wyższa i ludzie mieli większą władzę nad swoim duchem. Interesuje go teoria Einsteina. — Ja bym chciał wsiąść na jakąś łódź i widzieć naszą ziemię o ileś tam tysięcy lat wstecz. I oddalając się oddalalibyśmy się w przeszłość. Prędzej dojdziemy do prawdy, jeżeli będziemy się cofali do przeszłości. Jeśli myśl potrafi pędzić prędzej od prędkości światła... Może być coś lepszego, bardziej doskonalszego niż myśl. Tylko my nie potrafimy jeszcze dojść do tego. Apokalipsę nazywa swoją pierwszą inspiracją. — Bo tam była ta gra ludzkiej wyobraźni. Niedopowiedzenia. Może od tego należałoby zacząć mówiąc o mnie, chociaż ja na maturze miałem pytanie z Wyspiańskiego o symbolizm i nie wyszło, a teraz to wszystko u mnie jest oparte na symbolizmie. — Oraz na założeniu, że obecność, ingerencja istoty — może istot wyższych — determinuje, wszystko, prawda? — Jeżeli ja, zwykły człowiek, potrafię stworzyć swój świat, dlaczego Bóg, którego wyobraźnia jest zbudowana na tylu umysłach... — Pan mówi o wyobraźni Boga? — Tak. Najlepszy w miniaturach. Dziwaczne, zaplątane, gęste bajki wschodnie. Gejzery barw. W tej sztuce rzeczywistość kryje się za apokaliptycznymi pieczęciami, chowa się pod powiekami Boga. Giza tworzy światy zaludnione przez wielookich wieloznacznych, którzy <54  stąpają po fioletowych oceanach albo na leniwych meduzach jadą na dno morza. Nigdy nie znaczyłam dla Gizy. Sprzedawał mi dopiero to, czego nie sprzedał wcześniej. Byłam z końca kolejki. Oczywiście mam pretensje, chociaż bezsensowne, bo talk samo jak ja się później obrażałam na Majewskiego i na Marię Wnęk, i na tylu innych moich — niech się zżymają na Wojciecha Gizę ci, którym się zdawało, że go odkryli dla siebie. Przestał przychodzić dokładnie z chwilą, kiedy przestałam być potrzebna, i to wszystko. Potem nawet o wypożyczenie miniatur na wystawę zwrócił się przez osobę trzecią. Tego było mi już za wiele. Poprosiłam o przekazanie, że mój nie zmieniony adres jest w telefonicznej książce, a po tej pierwszej impertynencji zaserwowałam mu następną, już bardzo obelżywą: kazałam sobie napisać rewers na obrazki. Co uczynił, uśmiechając się do mnie. Skłopotany, ujmujący uśmieszek — ten najzwyczajniejszy u Gizy, ten sam, z którym zgadzał się na czterysta złotych za temperę. Boję się, że nic nie wyszło z moich nadziei na danie mu po nosie. O co pretensje i do kogo? Tacy jak on nie są od wdzięczności. Kodeks zwyczajowych reakcji mało obchodzi Wojciecha Gizę. Jego obchodzi malowanie i każdy z nas trafiających się po drodze jest, dopóki jest potrzebny. Ani chwili dłużej. Sześćdziesiąt pięć zegarów. Takich, o których wystarczy powiedzieć: kupione, i takich, o których trzeba powiedzieć: zdobyte. Na temat kilkunastu właściwie nie mam zdania. Ładne są, ale nie zżyłam się z nimi. Chyba za łatwo mi przyszły. Bardzo dużo zależy od okoliczności. Część z nich kupowałam byle jak, po bałaganiarsku, po gwałtownych, chaotycznych targach. Inne — po dłu65 5 	— Tyle szczęścia...  gich podchodach. Z pozorami obojętności, maskującymi gorączkę nałogu. Więc kilkadziesiąt zegarów. Słyszę od innych, że to już zbiór, że kolekcja, ale nie lubię tych określeń, dla mnie zbyt wyszukane. Sama nigdy tak nie mówię, albo prawie nigdy. Dzisiaj, przy pełnych ścianach, zaczynam odczuwać ochotę, żeby, jednak, dowiedzieć się co jest co. Mimochodem zdążyłam się poinformować, jak to zrobić. Ponieważ warunkiem byłaby dla mnie rzecz najnieznośniejsza, jakieś dodatkowe wewnętrzne zorganizowanie się, dodatkowa pisanina, wizyty, telefony, odkładam rzecz ad infinitum. Zresztą jakie to może mieć dla mnie znaczenie? Mój stosunek do moich zegarów nie wynika z ich wieku ani z ich wartości. Wielokrotnie wprawiałam w ciężkie zdumienie kontrahentów, wykłócając się o kilka złotych przy wielkich okazjach, to znów bez wahania przepłacając stare graty. Przeważnie pamiętamy każdy błahy szczegół, łączący się z początkami naszych namiętności. Mnie załatwiła kukułka, ale nie ta z plebanii w pięknym opowiadaniu Dąbrowskiej, tylko ta z mieszkania najlepszego przyjaciela, profesora Juliana Aleksandrowicza. Tak zwana myśliwska, bo z insygniami łowieckimi. Przez dłuższy czas prowokowała mnie do niskich uczuć (zazdrość, rozgoryczenie na brak środków finansowych), a dzisiaj nawet jej nie zauważam, bo mam w domu pięć własnych. Szęśćdziesiąt pięć zegarów. Czasem wielkie okazje, czasem wielkie straty. O tych stratach wygłaszam przemówienia do przyjaciół wiernych i wiedzą, że kłamię. Albo biorę ich na litość, narzekam, że mi ciężko na sercu z powodu własnej rozrzutności, co też prawdą nie jest. Czasem sama rozumiem, że przeholowałam, że czysty obłęd z tymi zegarami. Moja przyjaciółka Celina Rybicka ma dużo zrozumienia nawet dla cudzej nieodpowiedzialności, ale i ona nie 66  zdzierżyła, kiedy wróciłam ze służbowej Bułgarii z wrakiem budzika, na temat którego, mimo uczciwej ekspertyzy zegarmistrza, czemuś nie pozwoliłam sobie wytłumaczyć, że jednak na pewno nie ma pozytywki, i jeszcze w domu znów szukałam jej w zwojach popękanych, pordzewiałych sprężyn i malutkich kółek, których ilość, jak mi się zdawało, stanowczo przerastała możliwości zwyczajnego budzika. A już tak kiedyś było, że zegar, po którym spodziewałam się niewiele, przemówił zacinającą się, słabiutką melodyjką. Ten jednak milczał i pozostawało cieszyć się, że któraś z połamanych sprężyn nie strzeliła w moją patroszącą budzik rękę. To już także było. Rybicka bardzo krzyczała, że to grzech wyrzucać pięć lewów na byle co („pięć lewów! Strońska, ty masz pojęcie, ile za to można wypić plisek?”). I absolutnie nie chciała dopatrzeć się w nabytku niczego egzotycznego. „Takie Bałkany to na bazarze Różyckiego ja mam też”. Ale myli się kochana moja przyjaciółka, bo nawet taka opoka jak bazar coraz wyraźniej traci swój charakter i to jest nieuniknione. Zaś w moim budziku — tak skancerowanym, że mnie ów mały stary zegarmistrz z Płowdiw musiał uznać za najgłupszą klientkę w swoim długim życiu — jednak było coś urokliwego. Za najgłupszą klientkę... no, dobrze, jeśli mój zegarmistrz tak lekceważył zegarek, to dlaczego trzymał go na wystawie? Jakąś tam wartość musiał do niego przywiązywać. Znam obyczaje zegarmistrzów. To ciekawi ludzie, z wyobraźnią. Ten z Płowdiw wydał mi się nijaki do momentu, w którym nie padło między nami międzynarodowe słowo „kolekcja”. Wtedy uśmiechnął się z pełnym zrozumieniem i powiedział, że Skoro do kolekcji, to niech już będzie za pięć lewów. Na drogę spróbował zegarek oczyścić, ale po pierwszym, zresztą dosyć symbolicznym, ruchu szczotką, spomiędzy sprężyn sypnęły się takie kłęby kurzu, że dyskretnie zre67  zygnował. Jeszcze jednak pooglądał budzik — tak patrzą ludzie, odkrywający w przedmiocie nieoczekiwane właściwości — i dopiero podał z pewnym ociąganiem się. Może w tej chwili on czuł się oszukany. Rybicka warczy, że wszystko wszystkim, ale z czymś takim wozić się, ile to? Tysiąc kilometrów. Już jej nawet nie powiem, jak skomentowali mój sukces sofijscy dziennikarze. Bułgaria w swoim dzisiejszym przekroju społecznym jest za młoda, żeby się snobować na starocie. Nie szkodzi, wszystko przed nimi. I nie powiem, rozeźliła mnie najdroższa przyjaciółka, że dla mnie ten zdziadowany gruchot to kawałek orientu. Płowdiw jest jednym z tych miejsc, w których specjalnie towarzyszy obcemu świadomość poplątanej bułgarskiej przeszłości. Stare Płowdiw, jakkolwiek by o tym mapa mówiła, to miasto bardzo z pogranicza kontynentów. Tepe znaczy hełm po turecku. Góry w Płowdiw istotnie podobne są do hełmu. Najwyższa, Dżendem-tepe, to jest ta daleka, na której nikt nie mieszka. Bunardżik-tepe to jest ta z olbrzymim pomnikiem, przypominająca Wzgórze Gelerta w Budapeszcie. A znów Sahat-tepe to jest ta, na której stoi wieżyczka z zegarem. Sabat znaczy zegar po turecku. Europeizacja Płowdiw zaczyna się dopiero w XIX wieku. Leniwa — umówmy się — europeizacja. Na ile pewne fasadowe przemiany wynikłe z drobnej industrializacji — więc pospieszna licha parterowa rozbudowa miasteczka, więc pewna zmiana struktury zatrudnienia — mogą strącić z tutejszych ludzi osad obyczajowości nakładającej się przez pięćsetlecie? Nie odpowiem, nie wiem. Chyba nikt nie wie za dokładnie. Młode ekspansywne organizmy państwowe nie mają głowy do takich detali. Ani w Płowdiw, ani w Sofii nie zdołałam kupić widokówki z meczetem. Nie przewidziano takich widoków na wywóz. Meczety (po tutejszemu, wciąż: dżamije) nie 68  są pielęgnowane w Bułgarii. Nie rejestruje się ich, poza małymi wyjątkami. Wyjątek znalazłam w Samokowie, nie za ciekawym miasteczku u podnóży Riły. Ale w tym miejscu gór jeszcze nie ma, ich narastający masyw na dobre zaczyna się dopiero w Borowcu, kurorcie kiedyś ulubionym przez cara Borysa, a z pierwszego (nie najlepszego) wrażenia przypominającym nasz Żegiestów. Tak samo tam — z pozoru — ciasno, tak samo — z pozoru — brakuje perspektywy. Dopiero trzeba rozejrzeć się, rozchodzić, żeby aż oszołomił człowieka w ciężką chmurną zieleń lasów schowany grzebień gór. Ja już nie znałam Huculszczyzny, ale domyślam się, że w Kosowach i Worochtach jest, jak jest w Borowcu. Ale SamOkow już •nieciekawe, tylko ta dżamija. Czynna? A tak, mówi kierowca. Na to ja, ze znawstwem, że wejdziemy osobno i że przyjdzie nam zdjąć buty. A nie, mówi kierowca, buty zostawimy. To już dziś tak wolno? A wolno, wolno, mówi mi kierowca i zajeżdża pod muzeum, które od środka jest już tylko atrapą dżamiji, bo nic tam prócz odświeżonych ściennych malowideł z meczetu nie zostało. Wnętrze idealnie puste poza kasjerką, pełniącą nie skomplikowaną funkcję przewodniczki. W kasie można kupić reprodukcje ikon. Jakich? Sofijskich, warneńskich... W każdym razie tylko ikon. Zdjęć bardziej na temat kasa nie prowadzi. Już to znam, nie jestem zaskoczona. W Bułgarii meczety są pamiątkami tolerowanymi na zasadzie zła koniecznego. Czasem przez foldery przewinie się wybielony, wypucowany minarecik w Bałcziku, i to wszystko. Posiedziawszy sobie wieczorkiem na plowdiwskim rynku, wpatrywałam się w porzucony, martwy od nieużywania meczet z uczuciem żalu, którego — z tym bez złudzeń — żaden Bułgar by ze mną nie podzielił. Bo dla Bułgara, prostego czy wykształconego, obojętnie — dżamija znaczy: pięćset lat nieszczęścia. Że architektura niewinna? No to dlaczego za€9  czynaliśmy nasze międzywojenne dwudziestolecie od rozwałki soboru? Szpecił Warszawę na pewno, ale niech mi nikt nie wmawia, że zniknął z placu Saskiego w imię estetyki. Ten sobór — zważywszy okoliczności jego budowy — był dokumentem narodowej klęski. W Bułgarii meczety są tym bardziej drażniącą pamiątką. Z jednej strony dolina róż, z drugiej ciemny nawet w słońcu masyw Rodopów. Środkiem rzeka, której imię znamy z operetki i z opakowań papierosów. Miasto, w którym wyrzucenie pierwszych siedmiu metrów ziemi czasem równa się dotarciu do neolitu. Nieźle. Stare domy kupieckie. Do któregoś z tych wnętrz należał mój budzik z drobnym startym ornamentem na mosiężnej blasze. W Płowdiw tureckość przepysznie wymieszała się z sececją. Więc pod ciemnymi, drewnianymi stropami, wzdłuż ścian okolonych jedną nieprzerwaną otomaną, pełną — ale nie za pełną, w sam raz do ospałej bezczynności, do przesłodzonej gnuśnej sjesty w różach i pąsach wybujałych poduch — obok miedzi gładkiej i intarsji w miedzi, czego tu nie ma, dzbany do kawy, sagany, tace, szczypce, miedź i mosiądz, i jeszcze nieco brązu na łagodnie pięknych dywanach, w tych domach za życia uśpionych w skanseny, gdzie dywanów więcej niż mebli, panoszy się syta dziewiętnastowieczna mieszczańskość, umoczona we wschodnim syropku. Secesja, późna zwłaszcza, wszędzie miała tendencje do nieumiarkowania, ale ta bałkańska jest aż rozpasana, bije w oczy jak uliczne święto i ma swoje smaczki plebejskie. Jaskrawa, suta po chłopsku: znajdziecie w niej coś z niefrasobliwego wesela jarmarku, z gminnych snów o dostatku. Te przesadnie wypacykowane gramofony i lampy w połciach złoceń i pięikności, manierą odpustową wabiące z obrazków oprawnych w szklaną sklejkę, przypominającą o pasterskim rodowodzie swoich właścicieli. 70  W Płowdiw miejscami płasko jak w Ciechocinku, a miejscami stromo jak w Sanoku. Pod jaskrawymi nawisami dachów Trimoncjum rozbałaganiły się nizinne, nijakie, pospieszne dziewiętnastowieczne uliczki i toporne, pozbawione pomysłowości baroko-bloki, które masowo plenią się po naszej stronie świata. Na spotkanie z gospodarzami Płowdiw idziemy do Trimoncjum. Czyli do starej dzielnicy, w stronę zaułków upiętych na ryzykownych stromiznach, pozszywanych w za wikłaną, niepojętą dla intruza całość nitkami uliczek, nad którymi można sobie z okna do okna bez wysiłku podać ręce. A uliczki te miejscami przechodzące w schody lub gwałtownie zakończone urwiskiem. Stare miasto płowdiwskie. Kwartał domów kupieckich, drewnianych, czerwonokrytych, z delikatną inkrnotacją błękitnego ornamentu na białych ścianach. Bułgarski, we włosko-orientalnej kuchni usmażony barok. Architektura prosta i misterna, po bułgarśku chłopśka, po turecku suta. W starym Płowdiw, na wzgórzach, jest muzeum ikon. Prawie niezauważalne. Idąc wzdłuż białego muru, bardzo łatwo można w słońcu przegapić małe wejście. Mur nużąco biały, stroma droga po kocich łbach, upał: podobno Płowdiw uważa się za najgorętsze z miast Bułgarii: I nagle schodki, i dziedzińczyk wypielęgnowany, cofnięty przed wzrokiem przechodnia, takie patio z niebem za dach, wyraźnie już orientalne w charakterze. Nagle te ikony. Przelatujemy truchtem, już jesteśmy spóźnieni, oficjele czekają z danymi, koniakiem i winogronami. Kolegom żurnalistom spieszy się, a i mnie powinno. W rzeczy samej nie do ikon przyjechałam, tylko na płowdiwskie międzynarodowe targi, jestem gościem bułgarskiej Izby Handlowej i wyjawienie, że spiczastopalcy, długoocy święci interesują mnie bardziej od silników i traktorów, lepiej schować na inną okazję. 71  Pamiątki po prawosławiu w Płowdiw. Nie za stare. I nie bardzo liczne. Więc święty Georgij Nowy (dlaczego nowy? Czy 'było dwu? Przewodnik wróci i on pani powie, obiecuje kasjerka, ale ja nie mogę czekać, jestem gościem targów). A oto nie nazwany święty w fezie, w spódniczce mameluka. Cieniutki, mizerny. Boże, to przecież jest moje naiwne malarstwo, co mnie obchodzi elektronika i włókna syntetyczne, tu ja jestem u siebie. „Święty Dymitr” skonstatowano pod następną ikoną. No dobrze, ale to jeszcze nie wyjaśnia sceny od przeszło stu lat rozgrywającej się na obrazie, z pewnością od paruset w legendzie, w ciemnym palimpsescie. O co tutaj idzie? „Jeśli ręka twoja gorszy cię, jeśli oko twoje gorszy cię...”. Nie ma przewodnika, jak nie było, tak nie ma, żurnaliści prą do drzwi, święty Dymitr na czerwonym koniku wybija cieniusieńką włócznią oko dziewczynce, grzecznie, z rękami na piersiach wyciągniętej na murawie. Krwawi to oko jak w „Ojcu chrzestnym”, ale obydwoje, święty i ofiara, mają spokojne twarze, pogodne i dalekie. Na zielonej trawie we wstążeczkach krwi leży sobie dziecko, z roztargnieniem uśmiecha się zabójca w swoim złotym krążku. Przyczaiłam się w kącie, daremnie. Spostrzeżono, że brakuje jednej sztuki, i wracają po mnie. Ja do ikon dopiero w Polsce wrócę, wybiła godzina winogron, włókien i elektroniki.' Jednak jest coś, czego Zachód nigdy nie przełamał w ikonie. To zdumiewające odrzeczywistnienie. Nieobecność bólu. Łamana kołem, miażdżona, palona, strzałami przeszywana świętość kwituje uśmiechem drobną fatygę doczesności. Nierealne w tym malarstwie są wszystkie sprawy fizyczne. Gdzieś się podziały wszystkie niepokoje, całe ciepło świata. Rzecz wynika z samej filozofii dkonopisania, w którego intencji nigdy nie leżała fabularność. Obecność ikony w liturgii była inna niż w kościele łacińskim. Podczas gdy na Zachodzie 72  obraz święty, ta biblia ubogich, miał przerażać, napominać, wzruszać, ¡ikona jest bardziej po mistycznej, ideowej stronie religijnego spektaklu. Nic tkliwego w tym malarstwie. Żadnej pozy czy nadmiernego ożywienia. I żadnej dramaturgii. Anatomia tutaj nic nie znaczy. Ikonopisanie było sztuką całkowicie nieczułą na materię świata. Wtajemniczał mnie pan Wojciech Kurpik, podówczas konserwator ikon w Sanoku, warszawiak z kresowymi sentymentami. Gdzie on złapał tego bakcyla? Chyba od ojca, który na Ukrainie spędził lata. — Pan obraca się w świecie martwym. Minionym — mówię do konserwatora. — Jak to się odczuwa w pańskiej pracy? — Czasami bardzo gorzko. Wie pani, tu w zasadzie nie było miejsca dla człowieka obiektywnego. Ktoś, kto wkraczał w sprawy sztuki cerkiewnej na tych terenach, z miejsca ustawiał się w bardzo kontrowersyjnych sytuacjach. Wiem, że moje poczynania były na różne sposoby tłumaczone przez szereg osób. — Pan tu przyjechał do obiektów zdewastowanych. — W tej chwili dewastacji nie ma. Jest tylko zapomnienie. W pracowni Kurpika patrzę na ikonę i słucham, jak to twórca nieświadom poprawności ikonograficznej zamienił dwa mandyliony na weraikon dodając Chrystusowi koronę cierniową: błąd. No tak, a co to jest mandylion? O, mandylion, zasadniczo: achaei ropoitos, czyli Spaś nierukotworny. Zbawiciel nie uczyniony ręką ludzką. Ten temat tak się nazywa. Jasne? Dziecko by zrozumiało — mówię pobłażliwie. Mija piąta godzina pierwszej wizyty, mija siódma i już mi raźniej. Wreszcie cóż to trudnego do zapamiętania, że uskrzydlone koła z ludzkimi oczami, przewijające się u stóp bożych, to istoty najbliższe bóstwa, prestoły, ¡po naszemu — trony. Weraikon? Wyobrażenie 73  chusty świętej Weroniki. Już wiem, że podczas gdy gest błogosławieństwa w kościele łacińskim polegał na wzniesieniu ku górze dwu palców — wskazującego i środkowego, przy odchylonym kciuku, to w prawosławiu — na odchyleniu małego i przygięciu serdecznego palca w kierunku kciuka. Już nie pomylę Hodygitrii z Deisis. Ani klejmy z kowczegiem. Dzisiaj nie. Świętość obwarowana hierogramami, musztrą kontrapostów. Kontrapost to zasada przyjęta chyba z rzeźby klasycznej. Idzie o pozycję, w której ciężar ciała spoczywa na jednej nodze, lewej. Druga luźno odstawiona. Błogosławiący gest ręki. Jeśli fabuła i nawet technika klejm zostawiała twórcy nieco — nie za dużo! — swobody, to w odniesieniu do postaci głównych już obowiązywały nienaruszalne rygory. Wszystko ma uzasadnienie w ikonie. Oczy nierealnie wielkie, bo widzące poza realnością. Wąskie małe usta symbolizujące całkowitą obojętność dla zmysłowych uciech. Duże, nieproporcjonalnie duże czoło — przybytek siły najcenniejszej: myśli. Twarz jest ciemna, chroniona ciemnym kolorytem przed zbytkiem realizmu. Pozycja świętych zawsze frontalna, akcentująca ich nieruchomość i spokój. Grzesznych ludzików czy demony przewrotne — o tak, tych przedstawia się z profilu jako niespokojnych. Oni nie kontemplują. Obawa przed zmaterializowaniem wiary występuje zresztą w całym chrześcijaństwie. Za sztukę nazbyt ludzką upominany był Veronese. Z nader niechętnym przyjęciem spotkała się Madonna Sykstyńska: Sobór Trydencki opowiadał się za ograniczeniem liczby obrazów, upoważniał biskupów do usuwania tych, które wydadzą się im wątpliwe w intencji. Luter a zwłaszcza Kalwin okazali się w tych sprawach wręcz 74  rygorystyczni, ale w jakimś sensie bezkonkurencyjne pozostaje prawosławie. „Biada tym, którzy by wielbili obrazy!” Prawosławie: religia niewyrażalnej tajemnicy Boga. Autor, z którego książki wiele można się dowiedzieć, Paul Evdokimow, nazywa ikonę ewangelią widzialną, malarskim ewangelii objaśnieniem. Malarstwo ikon mianuje funkcją wiary. Ikona: więcej niż symbol, ale nigdy fotografia. Generalnie rzecz biorąc Wschód nie uznawał portretu bóstwa, przykładem judaizm czy islam. Ikony są starannie pozbawione cech naturalistycznych, które zawsze występują w malarstwie łacińskim. Stąd ten szczególny klimat ikon, to ich odrzeczywistnienie, obce łacinnikom. No ale u nas poza realizmem, w całkiem zresztą innych kategoriach mistycyzmu, wydarzył się gotyk. Do pewnej granicy malarze ikon spotykają się z łacinnikami, zdarzały się im wspólne schematy — w obydwu kościołach obowiązywała woda różana do rozrabiania farb na twarz Madonny — ale podczas gdy łacinnika cieszyło, że Madonna uśmiecha się, wodzi za nim oczami, że jest ludzka, u twórcy prawosławnego byłoby to nie do pomyślenia. Ortodoksja ikonograficzna nie zostawiała malarzowi żadnych swobód. Kompozycja ikony musiała dokładnie odpowiadać pewnemu wytworzonemu przez wieki wzorcowi. W Kościele katolickim także wiadomo było, jakimi kolorami należy malować twarz Chrystusa, jakimi — płaszcz Marii, ale o tym, do jakiego stopnia Kościół potrafi zdominować podległego sobie twórcę, katolik nie miał pojęcia. Namalowanie ikony było aktem religijnym, obwarowanym przepisami, drobiazgowymi jak recepty. Pierwsi twórcy, przeważnie mnisi, przygotowywali się do pracy poprzez kontemplację, posty. Ikonopisanie: sztu75  ka bezkonkurencyjna jeśli idzie o ilość okazji na konflikt z sumieniem. Wzornik, czyli pod li unik — dyktował nawet kolejność użycia farb. Zatem najpierw, na rysunku, kładło się tzw. podmalowanie monochromatyczne, stanowiące ciemne partie karnacji. Później warstwy farby coraz bardziej rozbielone... — Ikona: jakże ja pani powiem, co to jest? — zamyśla się Kurpik. — No więc, najpierw: obraz, namalowany przez twórcę jeszcze posługującego się wzornikiem. Przez malarza, który tworzył dla użytku cerkiewnego i utrzymywał się w kanonach starej tradycji bez względu na wpływy. No, a te wszystkie elementy w zasadzie nie przechodzą poza wiek osiemnasty. Później zaczyna się już zlatynizowanie ikon. Wiek dziewiętnasty jest już bardzo zmanierowany wpływami Zachodu, zwłaszcza nazareńczycy. W dziewiętnastym wieku można jeszcze nazwać malarstwem ikonowym prymitywy. To zresztą jakoś przeniosło się i na nasz czas. Myślę, że takim ostatnim z rodu był właśnie Nikifor, chociaż nigdy nie namalował ikony. Przecież jego obrazeczki są dosłowną kontynuacją scen bocznych, klejm. Czyli scen z życia. — Pan uważa, że na Podkarpaciu malarstwo ikonowe przerodziło się w ludowe? — Chyba zawsze istniały równolegle. Jeszcze w dziewiętnastym wieku mamy to ikonowe spojrzenie twórcy ludowego, choć już zaczyna się dość bezkrytyczne przejmowanie wzorów sztuki dworskiej przez ikonopisów. I obrazy na krosnach, na płótnie malowane manierą nazareńczyków. Pięknie mówi o tych swoich ikonach Wojciech Kurpik. Że praca nad ikoną w stanie agonalnym trwa co najmniej trzy kwartały, nie licząc okresów aklimatyzacji. Że bywają ikony wiecznie chore, do których trzeba wracać, bo pęcherze wciąż je gnębią. Że ikony są niesłychanie czułe na zmiany wilgotności, przy czym w 76  jednym obrazie tak silnie reaguje deska, w innym, zaprawa a wtedy niechby najsłabsze ruchy deski powodują rozwarstwienie się zaprawy i łuszczenie warstw malarskich. — A korniki? — zadaję pytanie, według mnie fachowe, ale szybko zostaję przywołana do porządku: Po pierwsze korniki to żaden nieprzyjaciel, po drugie — korniki siedzą w drzewie, w żywej miazdze drzewa, a to, o czym ja myślę, lokatorzy drewna, to są szkodniki techniczne z grupy kołatków. Kruche bogactwo. Każda zmiana klimatu jest zagrożeniem dla ikony. Niebezpieczny bywa kontakt z centralnym ogrzewaniem. Podróż. Są ikony, które po prostu nie nadają się do przewożenia. W Kurpikowym sanktuarium stoją słoje z napisami: poliwinylon, metyloceluloza, winacet, metakrylan metylu, damara, kreda pławiona, pył drzewny jasny, pył ciemny marmurowy, mastyks i jeszcze całe mnóstwo takiej literatury dla wtajemniczonych. To warsztat. A pomieszczenie drugie to magazyn. W Sanoku Wojciech Kurpik leczył mnóstwo ikon. A niektóre odkrywał. Odkrywka, termin z konserwatorskiego słownika. Powodzenie odkrywek zależy od doboru rozpuszczalników, chociaż farbę klejową łatwo zdejmuje się lancetem. — Lancet chirurgiczny? — No tak. Pierwszorzędne były noże kamasznicze, ale ich już nie ma. W magazynie zatrzymuję się przed PraSkowią z Żohatyna. Piętnastowieczną, ale dokładnie przemalowaną z klej mami zbarbaryzowanymi (tak się to surowo nazywa) w dziewiętnastym wieku. Praskowia już wyjrzała spod niepotrzebnych farb, już znowu jest jaka jest: ciemna, wiotka, surowa i nierzeczywista. A znów obok Archanioł Michał po punktowaniu — wzdrygam się słysząc termin w medycynie określający zabieg mocno 77  przykry dla pacjenta, no ale punktowanie dla Michała znaczyło: uzupełnienie drobnych ubytków. Tylko tych drobnych, ponieważ przy większych musielibyśmy już. mówić o rekonstrukcji. Archanioł przeszywa pustkę spojrzeniem ekstatycznym, srebrny obłok płynie koło czarnego policzka, wąskie stopy mocno wsparły się o próżnię. W tej ikonie spotkały się i monumentalna groza, i cała umowność prawosławia, ale Kurpik prosi, żeby nie zajmować się Michałem. — Ja tu pani coś innego pokażę. To będzie dopiero sprawa sensacyjna. — I prowadzi do Hodygitrii, czyli do Madonny z Nagórzan. — Wie pani, w Nagórzanach w byłej cerkwi ktoś zwrócił uwagę na oszalowanie tylnej ściany ikonostasu i trafiła do nas ta deska zamalowana w rzucik. Deska jak deska, tylko te listwy poprzeczne z tyłu wskazywałyby, że to jest podobrazie. Poza tym u góry i u dołu słaby ślad kowczegu... Przebadałem sobie stratygrafię, a potem po wykonaniu odkrywek zobaczyłem pierwsze twarze. Ukazała się Madonna. Kowczeg występował tylko u góry i u dołu obrazu, co wskazywało, że boki są obcięte. Ponadto tło wokół Madonny nosiło ślad półokrągłej arkadowej ramy, charakterystycznej dla siedemnastego lub osiemnastego wieku. Spoza tła w górnym prawym rogu wychodziła sylwetka Archanioła dość archaicznego. Deska poszła pod mikroskop. Ujawniło się jeszcze głębsze, starsze malowidło. I tutaj można już było wykonać to dziwne zdjęcie, które pani widzi. Twarz z okiem na czole.' Picassowska. A na następnej fotografii pokazuje się twarz przepołowiona. A potem już jest Hodygitria, wąskousta, mroczna Panna Matka, jedno z arcydzieł między polskimi ikonami. — To było męczące? — Najciekawiej się pracuje, jeśli nie wszystko z góry jest wiadome. 78  — Praca wymagająca cholernej cierpliwości? — Pewnie tak, ale ja na przykład nie potrafiłbym siedzieć z wędką. Połamałbym po kilku minutach. W muzeach ikony ciężko przechodziły chorobę klimatyczną. Oczywiście, trzeba było je zabierać z bezpańskich, deszczem i śniegiem szorowanych świątyń. Dziwna jednak rzecz, te same obrazy, które w rodzimych warunkach, lepszych czy gorszych, ale nie zmieniających się, przetrwały stulecia, po przeprowadzce słabną, przechodzą gwałtowny kryzys. W suchych, ciepłych, za suchych i za ciepłych jak na gust ikon, pomieszczeniach drewno kurczy się powodując odstawanie warstw farby od podłoża. Wtedy zaczyna się konserwatorska zgryzota, pęcherze na obrazach. Leczy się tę dolegliwość wstrzykując w chore miejsca substancję klejącą. Posiadanie ikony rzadko kiedy nie zaczyna się od grzechu. Usłyszane w Świnoujściu: — Pojechaliśmy autokarem z pracy w Bieszczady. Patrzymy się, jest cerkiewka, czyli trzeba wejść. W środku nic specjalnego, kierowca prosi, żebyśmy już szli, bo się nie wyrobimy, on już i tak na czasie nie jest, a taki jeden z sortowni powiada: czekajcie no, i ukląkł, maca ręką po podłodze, kobiety zaczęły coś tam krzyczeć o żmijach i żeby tego nie robił, a ten dalej pcha rękę pod podłogę i odzywa się, ależ tu coś jest, i faktycznie wyciąga. Pewnie obraz, ale dobrze zawinięty. Pewnie ktoś, kto wcześniej był na miejscu, tak sobie przyszykował, ewentualnie handlarze. Prosiliśmy tego gościa, żeby nam pokazał, to on mówi później, później i na tym stanęło. No ja się tak nie interesuję, w każdym razie mogło być coś wartościowego, bo po cóż by zabierał... 19  Usłyszane w Opolu: — Jako kierowca lubię zatrzymać się na wioseczce, zajść do ludzi, rozpytać... Ja się już starałem na społecznego inspektora przeciwpożarowego. Oho, strych to potrafi być pierwszorzędna sztaba złota, ale nie wzięli mnie. Dość na tym, że kiedyś zajeżdżam do starszej niewiasty, która ma obrazek drewniany skądśtam spod Grodna czy z innej Ukrainy. Nawet mi się spodobał, targowałem tak dla siebie. Żądała tysiąc, co mnie się nie zdawało dużo, ale co zrobię, kiedy mam przy duszy dziewięćset siedemdziesiąt. Ona nie ustąpi, tośmy się domówili, że przyjadę znowu. Jestem tam za niecały tydzień i jak raz nadziałem się na zagraniczników, którzy mleko piją. Pokazuję swoje pieniądze, a ci wtedy kładą na stół piętnaście patoli. Ta kobieta poczerwieniała, nie mówi nic, tylko zaraz bierze... Prawie nie kupuję w desach. Ceny nie dla mnie i nastrój nie ten. Desa to tylko Sklep. Na największym antykwarskim rynku świata, w Londynie, gdzie zdumiewający towar, niepokaźne antyki wymieszane z efektownymi falsyfikatami, tłamsi się w nieprzebranych komyszach bazarów, zalega na półpiętrach, w suterenach, przelewa się z kramnych lad barykadujących jedną, dwie, pięć ulic — tak, tam zbieracz jest u siebie. A u nas z chłodkiem, z pańska, jak w emhade. Od razu widzą, kogo stać na ile. Od razu dają do poznania. Tandeta to jest wielkie łowisko, ale przyjemność w zasadzie sprowadza się do buszowania po niewiadomych towarowych lądach. Z chwilą odkrycia czegoś tam — nadchodzi trzeźwy biznes, zajadła pyskówka raz o stówę, raz o dychę. Kto tego nie wytrzymuje, nie powinien w ogóle pokazywać się na placu. Plac, jak w Krakowie mówią podgórskie, grzegórzeckie, kazimie80  rzowskie przekupy o ożywiającym się tylko we wtorki i piątki miejscu między ulicami Kapelanka i Kobierzyńska, którego bram (zdezelowanych, lecz dosłownych) strzeże mundurowy cerber z konduktorską torbą. Placowe jest wysokie, osiem złotych. W zamian miasto daje tylko prawo wstępu, bo już behape — nie daje. Plac w zimie to istne lodowisko. Gdy wywraca się kolejny ktoś, przekupki wrzeszczą: „Czy im zależy na ludziach? Magistrat!” Pokorny cerber przydreptuje na lodzie, on też zmarzł, jak wszyscy, i tłumaczy, że pieniądze nie dla niego, on ze swojej strony nie ponosi za błędy władzy żadnej odpowiedzialności. Ciuchy to warszawskie. W Krakowie brzydko mówi się „tandeta”. Nawet emkaesy, specjalnie oddelegowane do transportu publiczności na plac, zaludniający się —w przeciwieństwie do jednej stolicy, w podobieństwie do wszystkich innych miast z ciuchami, tylko we wtorki i piątki, kursują pod rozbrajającym szyldem „Tandeta”. Na placu ciuchary mają swoje nietykalne kwatery, tak samo zresztą jak handlarze starociami. W prostych żołnierskich rzędach roztarasował się towar zaoceaniczny, z biegiem czasu — co prawda, to prawda i nie ukrywajmy jej przy całym dla ciuchów sentymencie — coraz mniej atrakcyjny, nie nadążający za modą. Piękny mohair czy inny golf, czy koszule z czarną różą łatwo można tutaj dostać, ale po kostium, bluzkę jednak pewniej już wybrać się do sklepu. A kiedyś, kiedyś... Hic transit. Obydwie strony, sprzedająca i kupująca, zgadzają się, że ciuchy już nie te. A jednak tłok jaki był, taki został. No i drogo tutaj, dużo drożej niż w czasach, gdy na ciuchach łatwo ubierały się aktorki i plastyczki. Po lewym brzegu placu, omijając arystokrację handlarską, promenują ręczniacżki. I tu jeszcze dzisiaj zdarzają się przytłamszone stertami konfekcji spod kra81 6 	— Tyle szczęścia...  jowej lady albo z wszystkich sąsiedzkich, okazje w rodzaju „Dmowskiego dzieł zebranych” czy zszywek „Interessierte Wochenblatt” z początków pierwszej wojny. Kiedyś, przed eksplozją szaleństwa mimochodem kupowało się tutaj roczniki „Wiadomości Literackich” za stówkę i rocznik „Ikaca” za pięćdziesiąt złotych. Dawno. Już dawno niemożliwe. Obecnie na lewym brzegu przeważa import z uniwermagów (sokowirówki, młynki, „Selgi”, „Zorki”) i drewniane pisanki huculskie, i enerdowskie kozaki — te, których przewozić nie wolno — i sweterki ze słowackiej konwencji, elastiki z Budapesztu, z Bukaresztu, z Warny. Lewy brzeg to ojczyzna sztućców, bielizny, alkoholi, flamastrów, pieprzu, zapałek z mrugającymi Japonkami. Dzisiaj na ciuchy chodzę z obowiązku. Już nie to. Towar gorszy. Ceny rosną. Także dzięki mnie. Podbijaliśmy, ażeśmy podbili. Należę do winnych. Mam przykład na kartkach. Były po złotówce, były po piątce, dzisiaj są po kilkadziesiąt. Zbieram kartki secesyjne, pocztówki z I wojny. Na placu dwu facetów specjalizuje się w pocztówkach. Jak szuler karty, wyrzucają na plandekę zapas widoczków przepasanych gumką, żeby wiatr nie porwał. Zupełnie nie zwracają uwagi na klientów, którzy kwadransami potrafią grzebać się w pocztówkach, medytować, tasować, rezygnować, wracać. Intryguje mnie ta obojętność z pozoru niekupiecka. Klient bez trudu może w każdej chwili kartkę, jak mówią na placu, zwinąć, czyli podchachmęcić. Na placu trzeba być ostrożnym i z towarem, i z pieniędzmi, tu kręcą się różni kolekcjonerzy, tacy od portfeli też, i nieraz już ryk okradzionych zmącił mój błogostan. Wstyd wyznać, ale lubię, jak się coś takiego dzieje. Pokrzywdzone ciuchary są jeszcze efektowniejsze, ich krzywda już z zawodowego rozpędu ma teatralny cha82  rakter. Boże, jak one wrzeszczą! Niech Bóg odpuści urzędasom, którzy umyślili sobie likwidację placów, ciuchów, tandet. Ja nie mogę. Trzeba nie mieć za grosz wyobraźni, żeby wpaść na taki smutny koncept. Ten ktoś, kto eksmitował warszawskie ciuchy pod Rembertów, musi nie znać świata nawet ze słyszenia. Jeśli taki Paryż biega na pchli targ, to przecież nie z biedy. Jestem admiratorką ciuchów. Ile lat wierności? Ile przegapionych okazji? W połowie lat pięćdziesiątych, kiedy plac tonął w starociach i za nędzne złotówki wmuszano w klientów to, czego klienci dzisiaj nie są w stanie dostać za tysiące mnie, idiotkę, interesowały kiecki. Wyłącznie. To były inne ciuchy. Weselsze. Nastrojowe. Herbatę z samowara serwował Chińczyk z bokserskim nosem, okrutnie brzydki, figlarny, ale nie taki znów uprzejmy, jak się czyta w książkach. Może myśmy go zdeprawowali. Z tą swoją egzotyczną facjatą i żółtym samowarem przez lata należał do scenerii placu, a jakoś nikt nie ma pojęcia, co się z nim stało. „Stary był, to na pewno umarł” odpowiadali zagadnięci handlarze i to było logiczne: ja też uważam, że tylko śmierć może stanąć między placem a człowiekiem. Na pewien czas znikła z placu ciuchara, od której kupowałam również w domu, to znaczy, że jeżeli Spodobała mi się jakaś bluzka czy spódnica, ciuchara wycofywała tę rzecz z obrotu d po południu przychodziłam do niej mierzyć. A handlarki nigdy nie podają adresów obcym. Do spotkania na prywatnym gruncie dopuszcza się tylko osoby z rzędu pewnych. Pochlebiał mi taki dowód zaufania. Kupowałam u niej nieźle (podejrzewam, że to opinia z wzajemnością), jednak w owych odległych czasach, kiedy plac był jedną wielką, nieustającą okazją, nie przeceniało się takich kontaktów. Przestała przycho83  dzić, to i przestałam się nią interesować. Tymczasem powróciła. Nie, tego się nie zapomina. Zatkało mnie. Na starym miejscu niezmienna, kopiata sterta łachów. Suknie balowe, jesionki, majtki, i w środku ona. Wdowa żałobna. W ciężkiej czerni. Mimo wściekłego upału. To był taki, jak narzekano na placu, przedwojenny sierpień i baby z flachami różowej oranżady pochowały się pod czarne męskie parasole, pozakładały szpiczaste czapki z gazet. Tylko -wdowa nie miała nic prócz żałoby. I jakiej! Pończochy, suknia, kapelusz, welon, torebka, rękawiczki... Każdy fragment stroju zaświadczał o nieszczęściu. Na jaskrawych wesołych łachach wdowa piętrzyła się jak kupa sadzy, żywo pokrzykując do klientów. Uścisnęłyśmy sobie ręce. Nie spuszczając z oka dziewczyn, które miętosiły żółty golf i półodwrócone, szeptem uzgadniały stanowiska, wdowa opowiedziała mi, jak mąż, Panie świeć, skończył i jak było na pogrzebie. — Niedzisiejszego człowieka straciłam. Pani to rozumie? Już nie ma takich ludzi. No co jest, panienki, co jest z wami? (to do klientek) Kupujecie albo nie, i spokój. Nie mam zdrowia do tego placu, jeszcze ja nogi wyciągnę. Lata robią swoje, mam tutaj znajomych, przyjaźnie witają mnie ciuchary, u których nigdy nie kupiłam. To pochlebia, to wzrusza. Z jedną nawet wyściskałyśmy się po roku niewidzenia. Oczywiście ta radość nie miała wpływu na nasze pertraktacje, długo i głupio przekomarzałam się o parędziesiąt złotych, aż mi podkupiła ciuch z ręki jakaś flądra. „A dobrze pani tak” — powiedziała ciuchara, którą zbrzydziła moja małostkowość. Jeśli nie ma ruchu, ciuchary rozmawiają. — Jakie jechało, takie zdybało (o nieudanym małżeństwie). 84  — Wszystko przez to, że teraźniejszy naród jest bezmyślny. — A ja mówię — przez brak wychowania. Jak matka nie wychowa, nikt nie wychowa. Kiedy ma wychować? W pracy? — Tak, to prawda, że dzisiaj mamy same urzędniczki. — Dawniej chłop Boga się słuchał, pana się słuchał, bardzo ciężko miał, na pewno, ale i nas w mieście kijem chowali. Nie jest tak? — Pani, dzisiaj nie ma miasta ani wsi. Jedna cholera. — ...i proszę sobie wyobrazić, on tę żonę otruł. Wziął i normalnie otruł. Potem było w gazecie. — Nie mógł się rozwieść? — Coś pani? To był człowiek inteligentny. Nie lubię des, w których rzeczy piękne, a przynajmniej zabawne, sprzedawane są jak kupony w komisie, ale tak naprawdę, to nie polubiłabym i antykwariatów, ponieważ zbieranie musi być przygodą, a co mi po przygodzie, którą ktoś dla mnie zareżyserował na sklepowej półce. Ja uważam, że zbierać to znaczy jeździć. Nachodzić ludzi. Szukać. Pewnie byłabym dobrą handlarą, gdybym tylko potrafiła wyzbyć się czegokolwiek, co raz kupię. Boże, i te reakcje ludzkie. Kiedy żona Tadeusza Robaka chciała w Żegocinie pod Bochnią kupić jakąś porcelanę, gospodyni zbagatelizowała ofertę, a następnego dnia Robakowa wypatrzyła babę, jak tłucze cacko w potoku na drobne kawałeczki. Było jasne, że pozbywa się dowodu winy. W takich wypadkach pertraktacje nic nie dają. Przed pojawieniem się klientki baba wcale nie uważała tej cukiernicy, sosjerki czy co to tam było za rzecz trefną, przeciwnie, cudo stało sobie na widoku, i to pewnie przez lata. Dopiero oferta kupna momentalnie urucho85 f  miła te wszystkie skomplikowane mechanizmy asekuracyjne, które doprowadziły do decyzji wyjątkowo przykrej dla wiejskiego człowieka: do wyzbycia się czegoś. Czasem miejscowi radzą, żeby w ich wsi nie szukać, bo już taka schodzona wioska. I żeby do jakiejś zatraconej pójść, dokądkolwiek, gdzie mieszkają ludzie zatraceni. Termin bez obraźliwego zamysłu. Zatracenie, zgodnie ze swoją semantyką, oznacza dystans do cywilizacji, tyle że to już mity. Nie ma w Polsce lat siedemdziesiątych wsi na tyle zatraconych, by nie docierały do nich programy telewizji. Albo handlarskie czy muzealne patrole (proszę się nie obrażać o kolejność: podałam faktyczną. Prywatni łowcy działają szybciej i o wiele bardziej systematycznie niż etnografowie). Albo cieśle, którzy pokręcą się po strychu, i kiedy to po ich odjeździe pokazuje się, że tego młynka dziadków nie ma, ani naftowej lampy, która sobie leżała od czasu parcelacji. Wiem o handlarzu, który wystartował ogłoszeniem: „Sprzątam strychy, piwnice”. Sypnęły się oferty, bo ktoś to kiedyś musi zrobić, a czasu na to nie ma. Mówi się, że handlarz majątek zdobył. Wierzę. Ludzie poniewczasie orientują się, jak owa kobieta z Łańcuta, u której przechowywał się serwis śniadaniowy z podobizną Franciszka Józefa. Na każdej filiżance, na cukiernicy, na dzbanuszkach — Najjaśniejszy. Całe śniadanie ku czci. Piękna rzecz. I przyjechał handlarz, i kupił. Po cztery złote za sztukę. W sumie nie dał setki. Handel starociami musi być zajęciem popłatnym, skoro na angielskiej prowincji właściciele owych małych, w malowniczych suterenach przycupniętych „antiques”, w których całymi dniami, zdawałoby się, nie dzieje się nic, w których nie uświadczysz klienta, jednak z cze86  goś żyją. Nie znam się na tamtejszej specyfice, ja tylko odrobinę znam mechanizmy handlu starociami na malutką, polską skalę. W tym się robi całymi rodzinami. Po pracy na motor albo w pekaes i na kolejną wiochę. Za adresem, na ślepo. Dzisiaj jest o wiole trudniej, teren przeczesany, ale jeszcze dzisiaj też nie wraca się z pustymi rękami. Miejscowi czyszczą teren systematycznie, przyjezdni uderzeniowo. W Hajnówce taksówkarz opowiadał o facetach, którzy wynajęli go na objazd rozmaitych wsi: podwoził ich i czekał, oni szli po domach nie opuszczając żadnego. Trwało to ze dwa tygodnie. Taksówkarz nie skarżył się, bo pogoda była, to odpoczął, a zresztą płacili. Coś tam poznachodziło się, mówi, jednej pary świeczników nawet nie dali kłaść do bagażnika, tylko w rękach wieźli... Znam kilka takich, dla ducha lub dla ciała, przedsięwzięć, które walnie przyłożyły się do zniszczeń. Przede. wszystkim — zbiórki metali kolorowych, prowadzone pod różnymi auspicjami — na złom, na dzwony farne, na zamek królewski. Albo wielkie sprzątanie strychów w imię rygorów przeciwpożarowych. Porządki konieczne, tylko ile ton czasopism niechby tylko z ubiegłego stulecia, ile unikalnych albumów, książek, rycin, kalendarzy, pamiętników poszło przy okazji na tak zwaną podpałkę, lepiej nawet nie myśleć. Kiedyś w Radymnie szczerze zmartwiono się moją spóźnioną wizytą: dopiero co świeża gospodyni popaliła wszystkie kalendarze, składane przez babcię, Panie świeć. Dopiero co. Tygodnia nie będzie. Radymiańska babcia kochała czytać, a była długowieczna. Do tego pedantka. Co przeczytała, ostawało się w wybornym stanie. Nazbierała tej literatury — kalendarze i powiastki jakieś, i gazety — z dwu wojen: z rosyjsko-japońskiej i ze światowej. Pierwszej. 87  W domu sarkali, że po co to trzymać, że niepotrzebne strychu obciążenie, ale uparła się i co jej zrobisz. Pretekst znalazł się dopiero, jak przyszli przeciwpożarowcy. Słaba już była i nie protestowała. No, ale nie musiałam jeździć aż do cudzej babci. W Przemyślu własna ciotka ogromnie zdziwiła się na wiadomość, że szukam widokówek z Habsburgami: „Dziecko, to ja ze trzy obiady ugotowałam na tych kartkach...” Coraz trudniej o cud nawet w nie schodzonych, w zatraconych wioskach. Rozjeździła nam się Polska i z tą porą podejście do sprawy obywateli Wytrzyszczek i Krzywaczek zaczyna być w jakimś, póki co, oględnym związku przyczynowym z notowaniami na światowych giełdach. Bo za granicą rodak może przegapić wszystko poza tym, ile co kosztuje. Co się mogło udawać w Polsce nie zelektryfikowanej, bezdrożnej, to się już nie uda w Polsce telewidzów i turystów. Początkiem końca dla kolekcjonerskiej hossy nawet nie telewizja była, lecz .paszporty. Rodak już wie, po ile leci na zachodnich rynkach to, co się u niego zmarnowało, już pojął, ile warte jest potargane pudełko ¡po tytoniu Pursiczan czy jakikolwiek inny śmieć przeszłości. Wzmagające się najazdy cwaniaczków, specjalistów czy zbieraczy mojego typu wprowadziły kompletny mętlik w pojęciu wsi o starociach i starzyźnie. Do wczoraj wszystko nadawało się do wyrzucenia, od dzisiaj wszystko nadaje się do zbijania gotówki. Stąd te zabawne w swojej zawrotności ceny każdemu za cokolwiek, stąd te jeszcze wciąż sprawdzające się nadzieje, że gdzieś na krakowskim, rzeszowskim czy białostockim końcu Polski czeka wielka okazja. Nie kupuję po desach, mam lepsze źródła. Sam mój rodzinny Przemyśl składa się z Bakończyc, Bud Małych i Bud Dużych, z Garbarzy, Lipowicy, Kazanowa, Kmieci, Kruhela Małego, Krzemieńca, Pobrzeża, Podwinia, 88  Podzamcza, Wilcza, Winnej Góry, Zasania. Unikam górek, dlatego w okolicy nie poszłam ani pod Szczerby Grab, ani pod Szubieniczny Potok, ani na Prokurawę, ale kiedyś może jeszcze zaryzykuję i zobaczę, jak się pasie na Marii Magdalenie. W desach drogo, w chałupach przyjemnie. Jak się nazywała wieś, w której mieszkał świadek cudownego uzdrowienia paralityczki? Nehrybka? Rybotycze? Małe bielone domy klinem w las, siekanina ścieżek, wspólne podwórza, granice z chrustu, przerywniki poletek, pagóry puste, wypasione. I jeszcze pamiętam, że chłop chętnie wpuścił mnie do izby, w której pomarszczona starucha podeszwami gołych tytoniowych stóp popychała wydłubaną w pniaku, zawieszoną na trzech sznurach kołyskę. Towaru dla mnie nie było, natomiast gospodyni, zmuszając do obejrzenia pazurzastej nogi, wypytywała o lekarstwo na artretyzm. Chłop mruknął: — Tobie by się przydał ten od dziedziczki, nie? — Dzisiaj takie nie chodzą — odpowiedziała mu żona. I zaraz: — Niech no pani posłucha, co za ludzie byli. Powiedz pani, słyszysz? — Czemu ty nie powiesz? — Bo twój ojciec świadkiem był. — Jest prawda. No to tak. Szedł jeden i pyta się, pani dziedziczko, a cóż to pani tak jeździ na tym wózku? A bo widzicie, mój dobry człowieku, nogi mam odjęte. Dostałam takiego paraliżu, że nic nóg nie czuję. Dopiero ten człowiek poszedł do jej syna, zaraz kazał matce z nóg włosy zgolić, zawinąć w bibułkę i dalej, żeby ten syn w dębie otwór zrobił, tam to kładł i zatykał kołkiem z tego samego drzewa. Mówią, że do miesiąca miała przywrócone nogi, ale ja w to nie wierzę. — Idź głupi! Nie wierzysz i czemu gadasz? Wymyślili ludzie, może twój ojciec wymyślił? Żeby nic nie było, toby nie gadali, no nie? 89  — Jest prawda. Po autobusach, po 'kolejkach w Sklepach zawieram mniej lub bardziej korzystne znajomości. Moją sąsiadką z ławki w przemyskim parku jest właścicielka psa noszącego nostalgiczne imię Lasek. W dawnym miejscu zamieszkania obydwojga, na wzgórzach, które już nie uchodzą za podprzemyskie, odkąd wyrosły na nich blo-. ki, lasek był sąsiadem chałupy. W mieście moja nowa znajoma czuje się niepewnie. Wychodzi do parku, gdyż mieszkanie zastępcze dali jej 0 krok, ale sprawdza granice swoich praw obywatelskich. — A siedzieć tam wolno? A z psem wolno? Pies, widzisz, a ty się już turbował. Gładzi kundla: — Ligaj, Lasek, ligaj. Tu mi jest tak opacznie. Marność światowa: żeby człowiek choć domek w łesie miał 1 kury trzymał, żeby świeże jajka nieśli, ale tak się nie da. Poszłam kupić, pieniędzy wzięła jak za świeże, a jajka zepsute, to są dzisiaj ludzie! Po chwili zastanowienia: — I co mi z tego, że ja go tu zabiorę. Nudzę się, siedzę, siedzę, a z tego zasługi u Boga nie będzie. Za psa? Będzie zasługa? Tak pani mówi? Patrzaj, Lasek, to dobrze. Ligaj, ligaj. Radzili jego zostawić, drudzy tak robili, ale szkoda stworzenia. On zje co i ja. Rosół to rosół, kluska to kluska, herbata to herbata. Kartofle lubi jeść. Tylko zupy nie je ani kaszy z mlekiem, a resztę to je. Teraz o sobie: — Ja już mam lat siedemdziesiąt i cztery. Najważniejsze, żeby człowiek był zdrowy, a reszta to jest bajka. No, słońce się zniża, wychodź znowu na szarwark... To znaczy, że trzeba iść. Żegna się, mówi ze smutkiem: 90 I — Ja ulic nienawidzę. Nawidzę wieś, wodę źródłową... Stale na tej samej ławce. Zaraz przy wejściu. To na wypadek, gdyby jednak wyrzucili. Czytała kiedyś książkę i teraz zapoznaje mnie z poniewierką świętej Rodziny, uciekającej przed Herodem. — Osiem lat się kryli. Przyszło im nocować u głośnego zbója. Chwilowo jego nie zastali, poleciał gdzieś kraść. Matka Boska to się jeszcze tak nie bała jak święty Józef. Myśli: tym razem trzeba będzie rozstawać się z żywotem, ale trudno, jak jest taki rozkaz. I jeszcze sobie dobrał, jak ta gospodyni mówi ojej, ludzie, po coście tu przyszli. A tam było dziecko. Sam strup. Żadne lekarstwa nie pomagały, nic. Słuchajcie, gospodyni, mówi Matka Boska, Pan Jezus z drogi, przekąsić trzeba, kąpiel zrobić. A już była pogłoska, że urodzi się Pan Jezus, i kobiecie zaraz zaczęło po głowie latać, że to może być coś z tym. Ale nie mówi, tylko grzeje kąpiel i jak Matka BoSka wymyła Jezusa, nie dała wody wylać, tylko teraz, mówi, ty w tej wodzie ukąp swoje dziecko. Tak się i stało. Patrzy ta kobieta, a jej dziecko bez krostów, cały strup został w wodzie. Wraca się zbój. Gospodyni szła jemu naprzeciw i zastrzegła sobie: słuchaj, nie mów nic tym ludziom, patrz na nasze dziecko. Ono wyzdrowiało. I już im nic nie mówił, rano ich ugościli jeszcze raz, potem zbój poszedł i nasypał Matce Boskiej fartuszek talarów i jeszcze im pokazał dobrą drogę. Ale Matka Boska jak to Matka Boska, zaraz co było porozdawała między ludzi i jak piszą w książce, nie miała z tego domów ani młynów. Jestem dobra dla wszystkich, którzy nie mają z kim pomówić. Mała, bosa mimo kwietnia Rusinka w Buszkowiczkach przez dobrą godzinę trzymała mnie przed do91  mem, gdyż najzwyczajniej nie przyszło jej do głowy, że lepiej rozmawia się na krzesłach. Od razu dowiedziałam się o sparaliżowanym mężu i kuchni nie bielonej od pozaprzeszłej Wielkanocy. Było naprawdę zimno i nie wyobrażałam sobie, jak można tego nie czuć stojąc na betonie. W dodatku miała na sobie kretonową sukienkę bez rękawów. Zupełna kanikuła. Demonstracyjnie dopięłam guziki płaszcza i ściągnęłam go paskiem. — Pani zimno — zatroszczyła się bosa. Już nie zwracając na mnie uwagi kontynuowała monolog. Mówić, byle mówić. Obojętne o czym. Nareszcie. Bosa błyskawicznie wyliczyła się z własnego życia, z tych trzydziestu kilku lat roboty za dziewczęcia, za młodu, za mężatki, za sparaliżowanego męża. „Proszu pani, proszu pani” — powtarza i ciągnie mnie za rękę, żebym jeszcze została, żeby można było mówić do drugiego człowieka. Na sprzedaż nie ma nic a nic, za to męczy się z mężem. Pracować ten człowiek nie może, umrzeć też nie może. Lekarze nic nie obiecują. „Tak jest, proszu pani. I cierpi się, bo trzeba.” Nie wie, kto by w tych Buszkowiczkach co miał do sprzedania, bo jest nietutejsza. „Proszu pani, ja mieszkam na nowinie. Przyszłam na nowinę za mężem. Będzie piętnaście lat. Ja tu nie znam tak ludzi”. Wypytuje mnie o miasto. „W mieście jest głęboki projekt” mówi z przekonaniem. Przeważnie słowa niezrozumiałe tłumaczą się w kontekście zdania, ale tym razem nie mam pojęcia, o co idzie. Decyduję, że chyba o wysoki standard. A tymczasem trwa opowiadanie, jeden z tych kompilowanych z nasłuchu między ludźmi, z kronik sądowych moralitetów, którymi tak chętnie służy się swoim i obcym, kto pod ręką. Muszę słuchać. Bajka pierwsza: O ojcu. Nieważne czyim i nieważne skąd. Grunt, że tak było. Musiało być, skoro ona wierzy. — Proszu pani, proszu pani. Ten jeden ojciec do92  wiedział się, że jest ładna parcelka do kupienia i dom: on dla siebie tyle nie potrzebował, wziął połowę. Ten drugi człqwiek, co tam został, zaraz wszystko przewidział, ale się nie mieszał. Proszu pani, teraz tu się zacznie. No, na razie nic. Stary mieszka sobie, cieszy się, że tak ma, jak chciał. Oparkanił się, w ogóle żyje, przywykł. Naraz jak nie zacznie tęsknić... Tęsknił okropnie, nie do opowiedzenia. Nic, mówi, tylko ja to rzucę. Tak i wziął i zrobił. No nic, przyjeżdża do tych dzieci, co dawno wyrosły, a jeszcze przedtem, rozumie się, sprzedał swoją połówkę, choć go tamten człowiek z sąsiedztwa bardzo prosił, żeby tego nie robił, i pieniądze trzyma niby na książeczce, ale tak się nie da, tato daj, tato pożycz, i jest po robocie. Dopieroż oni pokazali rogi jemu. Proszu pani, proszu pani... Musiała być Rusinką, chociaż wątpię, czy pamięta 0 tym. Robię nieśmiały ruch, połapała się, zagarnia ręką — nie wypuści. — Bo on tam miał córkę nauczycielkę czy doktorkę... Doktorkę. I po pół roku ona tak oznajmia: „Tato, ja ciebie dam do domu starych”. Tymi słowami zwróciła się do ojca. On już widzi, że tutaj specjalnie życia miał nie będzie, ale nic, spakował się, jak tam umiał, i wraca. A to było z rana wczas, jak przyjechał i zaraz miał autobus. No nic, zajeżdża, idzie śmiało, bierze się otwierać z klucza, aż wyszedł tamten człowiek, patrzy się na niego ojciec, staruszku, mówi czego ty? Ja to zapłacił pieniędzmi, może jest nieprawda? I słuszna jego racja. 1 jeszcze mówi tak: herbatki tobie dam, ale wracaj z Bogiem. Potem stary nic się córce nie przyznał, gdzie był, tylko takie dziwne tam zaistniało, proszu pani. Tu mówili, że jak poszedł z wiadrem po węgiel, puścił wiadro na schodach, przylecieli na huk, patrzą się, a on już nie żyje. Z żalu serce jemu pękło albo żyłka koło serca. Proszu pani, proszu pani... Przejęta, nie wypuszcza mnie, a do domu nie prosi. Usiadłabym, nogi mnie już 93  bolą. Mimo słońca zimno jest, ale jej widać nie, bo spokojnie stoi na przymrozku w swojej kusej kiecce, od czasu do czasu przeczyści nos palcami — na bok, smakowicie — i bierze się do następnej opowieści. Ile ona ma na składzie tych obyczajówek? A czemuś wszystkie ze zbliżoną pointą. Po historiach przewija się albo córka, która straszyła tatę nieboraka („dam ci trutkę, staruchu...”), albo żona, której już się nie chce trzymać niechby z łaski. Jakoś wyrwałam się, maszeruję dalej. Niczego sobie spacer, a to zegar ze śmieszną sową znajdzie się po drodze, a to kufel z prusko-francuskiej wojny, porcelanowa, malowana opowieść o pełnym przygód powrocie żołnierza do wiernej dziewczyny. Cudo. Minęły Buszkowiczki. Skończyły się Buszkowice, zaczynają się Wyszatyce. W Wyszatycach mówią, żebym szła jeszcze i jeszcze, to dojdę do jednych ludzi starych, którzy muszą coś mieć. Idę i znajduję dom w zaniedbanym ogrodzie, i rzecz prosta nie przeczuwam, jaką rolę odegra w moim życiu ten ogród. Starzy dokładnie wywiadują się, co mi jest potrzebne, sami poddają „lampy pewnie... moździerz, tak... gdzie myśmy to widzieli takie coś? Pomyśl no, matka. Widzieliśmy czy nie? Znaleźć znajdzie się po ludziach, niektóry lubi tak przetrzymywać, pewnie...” A u nich? No, u nich nie ma nic. Nagle stary mówi krótko i nieżyczliwie, że szkoda czasu na głupstwa. Stara łagodząco: „Pani niech idzie do młodych. Młody jak przenosi się do nowego domu, to tak nieraz pozwłóczy, co mu zostawili i na strych, na strach”. Dodaje w imię prawdy obiektywnej: „A jak mu się nie zechce, to i tak nie sprzeda, żeby nie wiem co”. Przyłącza się stary z konstatacją postępu: „Dzisiaj ponauczali się, nie ma głupich ludzi”. Starej ta myśl pasuje: „A jak! — mówi z aprobatą — przedtem naród był bardziej zaufany, ile tam taki handlarz człowieKowi nie dał, też nazywało się, że dobrze”. Ponieważ roz94  mowa schodzi na śliskie tory, zaczynam się spieszyć. Zagadnięty o możliwość przedostania się do szosy na krótsze, stary wskazuje mi ogród. „Przejdę?” — nie dowierzam, ponieważ zapamiętałam złoża (przydrożnego błota. „Baino” — pogodnie mówi stary. Popularna w tych stronach forma potwierdzenia. Fonetycznie wypada to jako „bajno” z akcentem na pierwszą sylabę. No więc idę przez ogród. Mam na sobie niezbyt, na moje szczęście, jasne spodnie i półbuty na podeszwach nie do przemoczenia. Co mi się potwierdziło. Myślę, że dziadyga zrobił to celowo, a jeżeli nie, to pozostaje cieszyć się z postawy Pana Boga, który dla zasady nie reaguje na ludzkie zażalenia. Gdyby spełniła się choć cząstka moich życzeń pod adresem dziada, kiedy wylądowałam w gnojówce — stary byłby biedny. Nie mając jego gwarancji, oczywiście wolniej, ostrożniej szłabym tamtą ścieżką, ale on mnie zapewniał, że błota tam nie ma. Istotnie to, w co wpadłam, trudno mylić z błotem. I tak miałam szczęście, lądując w gnojówce nie po pas tylko po kostki. Komuś to może się wydać bez znaczenia, ale pasażerom zatłoczonego autobusu do Przemyśla z pewnością tak się nie zdawało. Dwanaście kilometrów, obiektywnie biorąc, nie odległość, gdyby nie te toboły z zegarami i kuflem, mogłam iść piechotą, czego zdaniem lekarzy robić mi nie wolno i co robi mi wyjątkowo dobrze, jak nieraz już zauważyłam. Jednak tym razem władowałam się do autobusu i już po niedługiej chwili w autobusie zapanowała wroga cisza. Pojęłam, że tłum węszy. Na razie nikt się nie odzywał. Patrzyłam z kamienną twarzą w okno, tuląc kufel i zastanawiałam się, kiedy mnie wyrzucą. W nagrzanym autobusie gnój szybko wysechł, zeskorupiał na portkach, ale smród spotężniał. W napięciu liczyłam przystanki. Kobieta w żałobie pochyliła się do małej córki i żywo coś jej kładła w ucho świdrującym, cienkim szeptem. Dosłyszałam końcówkę 95  — ...bo się nie umyła... Dziecię obejrzało się na mnie z zazdrosną ciekawością. Zbliżaliśmy się do Buszkowie. Młody blondyn w ortalionie i dżinsach z obrzydzeniem cofnął się ode mnie. Dziecię zachichotało. Byliśmy na drodze z Buszkowie do Buszkowiczek. Długa wieś. Tutaj wszystkie są długie. „Ale żeby w dzisiejszych czasach, no...” — dobitnie powiedziała ładna brunetka i żywo wytarła nos palcami. Mój dom to już nie jest dom, tylko graciarnia, i wszystko idzie ku gorszemu. Stale. Doszłam do takiego punktu w życiu, kiedy powinno się mieć willę. Gadaniny do znajomych, że teraz dużo się zmieni, ponieważ dostaję większe mieszkanie, to jest zawracanie głowy. Dwanaście dodatkowych metrów szalenie dużo znaczy dla kogoś, komu się nie mieściły segmenty, ale w moim wypadku nie chodzi o meblościankę, tylko o sterty obrazów. Ja nie mam zmartwień z jedną głupią wersalką czy pomocnikiem (o Jezu! Jest, jest taka nazwa) do kredensu. Ja przy swojej rodzinie muszę odpowiednio urządzić Lucińskiego, Malika, Bigajskiego, Gemrę, Adamiaka, Majewskiego, Wnęk, Gawłową, Oleksego i dwudziestu innych. Trzy pokoje. To brzmi mocno, aczkolwiek 65 metrów kwadratowych to brzmi cokolwiek słabiej. Więc u mnie na 65 metrach kwadratowych prócz starych mebli, malowanych skrzyń, kufrów, kołowrotków, trzech osób, dwu żółwi i jednego kota musi się zmieścić sześćdziesiąt pięć zegarów, drugie tyle obrazów, kilkanaście żydowskich świeczników, sto kilkadziesiąt rzeźb, kilkadziesiąt mosiężnych i miedzianych rondli. Takich drobiazgów jak samowary, jak gramofon z tubą czy aryston nie liczę, bo to się zawsze da upchać.  Stanowczo potrzebna mi jest willa. Ponieważ ta sprawa opóźnia śię i w najbliższych parudziesięciu latach raczej nie będzie do zrealizowania, pozostaje drugie równie łatwe wyjście. Przestać zbierać. A to mogę zrobić w każdej chwili, ponieważ ja nie zbieram. Zbieracz zawsze wie dokładnie, ile ma i za ile. Kataloguje, kontaktuje się, federuje, co nie od fedrunku, proszę korekty, pochodzi, tylko od federacji. O tak, nieraz słyszałam w telewizji, że zbieracz powinien być sfederowany. Koniecznie. Mamy zakładać federację. Mamy sobie pomagać, wspierać się. A nas: federacja ma otoczyć opieką. Patronować nam (?) Żeby nas było dużo, więcej, jak najwięcej. Żebyśmy byli publiczni, zinstytucjonalizowani, żeby nam kolekcje rosły od listu do listu, z aukcji na aukcję, z rączki do rączki. Po cholerę łazić, podchodzić, węszyć, głowę tracić, emocjonować się, nabierać, bywać nabieranym, po cholerę całe misterium zdobywania, kiedy wystarczy zarejestrować się, spotkać się — i kupić. Zdaję sobie sprawę, że w wysokich cywilizacjach (tylko czy ta nasza już z pewnością jest wysoka?) nie takie sprawy stają się usystematyzowane i że funkcja domokrążcy — gdzie i za czym by nie 'krążył — zacznie być funkcją wyłącznie kupiecką. A wracając do sfederowanych: mają cuda, których ja się już na pewno nie dochrapię, za późno startowałam. Mieszkają wśród szaf, amorków, bożychmatek, luster, przyprawiających mnie o uczucia niskie. Tyle tylko, że to ja, a nie oni, wiem o różnych takich tam różnościach Zabijesz psa — popamiętasz, przez siedem lat nie urodzi się kapusta. Zabijesz łasicę — druga przyjdzie, krowie wymię odgryzie. A kto ma jaki zakup zrobić, ten nie powinien w drodze księdza spotkać, bo się targ nie uda. A kto prosiaka kupionego wiezie, nie powinien ■podwozić drugiego gospodarza, bo prosiaki ze wspólnego wozu nie losują się. A która jest niepewna mi97 7 	— Tyle szczęścia...  łości, niech do kieliszka z wódką krwi miesięcznej napuści, to bardzo chłopa przywiązuje. Albo coś o życiu. Jakie nikłe jest. Parkan — trzy lata. Kot — trzy parkany. Koń — trzy koty. Człowiek — trzy konie. I ten język, gęsty od chabzioków, chapsów, frygań, język polwowski. Chabziok — krzak. Frygać — pałaszować, jeść. Chapsa, kręćka dostać można z czyjegoś powodu. W Krakowie dowiedziałam się o gawędzeniu. Gawędzi mi ten kasztan — skarży się obywatel na drzewo pod oknem. Gawędzi, czyli przeszkadza. Natomiast taki ktoś, kto nudnie gada, nazywa się bajokiem. 'W Przemyślu o takich jak Klipieszyński powiedzą: oho, pod wiatr poszedł (za dużo wypił). A znów jego małożńka oskarża dziadka, że d... szkłem podciera, znaczy — strasznie skąpy. Słuchać: pasjonujące zajęcie. Boże, jak ci ludzie mówią! W dobie procesu Marchwickiego kobieta słyszy wrzask innej kobiety i konkluduje: oho, może ją amper napadł. Żona wymyśla mężowi, który późno wrócił: ty pijaku weneryczny. Pacjentka zgłasza się do laryngologa z ropnym zapaleniem zatok: panie doktorze, ja jestem taka w nosie obrzydliwa. Petentka w kwaterunkudobija się o pokój po kimś, kto wyjechał do Niemiec katedralnych. Czego się nie wymyśli... Ty parchu gestapowcze, krzyczała do fatyganta swojej latorośli kobieta warszawska, która w tym niestereotypowym zestawieniu zamknęła dwie największe nienawiści życia. Żydem być — to za dobrze nie jest nigdzie, gestapowcem zostać — to w stołecznej pyskówce cios najcięższy z możliwych. Uczeni tak dużo robią, żeby udowodnić, jak mało są z językiem. Jak oni go nie czują. Stąd ten brak dystan98  su, ta bezradność wobec wszystkich zachwaszczeń naszej mowy. Gdzie można nauczyć się, co jest w języku mówionym okropne, a co jest zabawne? Nie wiem gdzie. Wiem, że nie na studiach. Językoznawcę tak stłamsił vox populi, że swoim vox dei radby aprobować różne tam: na fabryce, na stołówce... Wybór językoznawcy jest słabszy niż mój. Ja mam swobodną rękę, nie muszę słuchać kanonów poprawności ani ich wymyślać. Kiedy to piszę, w radio akurat mówią o estetycznym ■meblowaniu się, w związku z czym o zwisach pojedynczych i o wyłącznikach przelotowych, pociąganych i końcowych (uwaga, końcowych brakuje w handlu. Rozumie się, chwilowo). Złącz świecznikowych i osprzętu elektrotechnicznego też nie ma. „Nie ma osprzętu” z troską powtarza redaktor, który w przeciwieństwie do starszych swych kolegów kształcił się o dwa lata dłużej, bo po fakultecie robił Studium Dziennikarskie. — ...do spraw tych powrócimy... — obiecuje reporter, podczas gdy jego rozmówca, dyrektor z branży osprzętowej, sympatycznym kresowym akcentem obiecuje nam supermarkiety. Boję się, że i to możliwe, a wtedy mój świat skurczy się nieznośnie. Dlatego z lubością przeciwdziałam postępowi skromnym przykładem własnym. Po Kańczugach, po Końskich jeszcze sprzedają makaty w anioły i w jelenie, tak jak się sprzedaje każdy przedmiot zbytku, więc kwiat sztuczny, więc widoczek w ramce-Sklejce z tłuczonego szkła. Ilekroć przepatruję baletnice i świętych na straganach, przyciągam uwagę, zaraz zbierają się koło mnie ludzie i czekają, co wezmę. Mój wybór nieraz już obalał i kreował mody na jarmarkach. W którejś Kalwarii odfotografowałam się w pięknym sercu z dykty — górą ja, wyszczerzona jak trzeba, dołem kaligraficzny monit „Nie zapomnij o mnie” i foto99  graf, który najpierw nie chciał się na mnie zdecydować, węsząc kpinę, i ani rusz nie mogłam mu się zmieścić w profilu klientki, później był mi wdzięczny. Zrobiłam dobry początek. Czasem mnie pytają, czym kieruję się przy wyborze miejscowości. Otóż chętnie nazwą. Zawsze wolę mieć do czynienia z wsią, która nazywa się Judzianka Stara, niż ze wsią Gródek czy Korczyn. Nie jest powiedziane, że w tej dziwniej nazwanej dzieje się inaczej, ale obełguję siebie, że skoro zaintrygował mnie jeden szczegół, będę uważniejsza na inne. Prawdy imion są szalenie powierzchowne, z nich co najwyżej etnograf wywróży małe co nieco dla swojego muzeum, ale przydomki, zawołania, o, to już współdecyduje o miejscowym kolorycie. Pożyczyłam sobie w Przemyślu „Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych”, wydawnictwa „do użytku służbowego”, a szkoda, bo to też literatura. Człowiek z miasta zna nazwę wsi, ale tak naprawdę to każda wieś ma tych imion znacznie więcej. Tylko w gminie Medyka — Obszar, Pańskie, Pastewnik, Pomiarki, Tresne, Wetło, Zagumnienek. A jeszcze Koncesy, Zahipczyzna. A jeszcze Chińkowskie. Gdzie indziej znów — Zaokop: to jak o Zaporożu. Gimirówki, Oprenki, Garb. Nazwania poetyckie: Panieński Czub, Krukowa Góra, Za Wielką Wodą, Diabli Potok, Kniazia Góra, Spalony Garb. Nazwania swojśkie: Oblasek, Załaźne, Kubówka, Przymiarek, Majchrówka, Capówka, Gacisko, Bzówie, Roszuszka, Zawalina, Zady. Gadżałówka, Kiczar: z czego to? Jeszcze po Tatarach? Albo ruskie pamiątki: Lachów, Lackie, Paniów, Podpoździacze, Potasznia. A dookoła te wszystkie Zaw*arcia, Zadworza, Zalaski, Zakościela, Zastawiski, Zasow7e, Za100  tówki, Zablazia, Zagumnia, Zahuty, Zakościela, Zakrzemienie. Zdania, Zberki. Adresy bywają — Na Hałaskach, Na Jaramowej Górze, Na Szatusiowej, Na Skale Zającowej, Na Działach Iskańskich, Na Górze Iskańskiej, Na Mókrem, Na Słońcu. * Bardzo dziwne adresy. Malów Łaz, Oddżany, Sekuła tyna. Pod Świętem, mówi się o polu. Watolina, Wisienki: też o polu. Długa Łoza: o łąkach. Szałasisko: o polu. UryńSkie: o lesie. Sabałówfca, Sabałowa Góra — o polu. Nie o podhalańskim, tylko o podprzemyskim. Czerwony Potoczek, Ubocz, Wytoki — o pastwisku. Skowycz — o górze. Karczma, znów o polu. Przewóz, Pustki: to też. Na Kawałkach: o łące. Cholerny Cmentarz, Przeciubianka, ćwierć, Księże Krzaki: o lasku. Kijów: o polu. Radzieckie: też o polu. Pasieka, Prokurawa: las. Serdynka: rzeka. Może te lata na zakurzonych strychach albo w czarnych komorach powodują, że wszystkie późniejsze pomieszczenia na zegary są w jakiś mało uchwytny sposób duszne. To zresztą zauważa się dopiero po kilkugodzinnej nieobecności w domu. Zazwyczaj nie zostawiam otwartych drzwi do mojego pokoju, z nawyku zabezpieczając zegary przed kotem Barabaszem, który za młodu lubił strącać wahadełka. Jeśli okna również są zamknięte, wówczas dobrze czuję osobliwy zapach zleżałego w sianie drzewa, i jeszcze być może — coś dużo wcześniejszego. Odtajałą w cieple kaloryferów powtórkę cudzych tynków, cudzych sprzętów. Skoro to już tyle trwa — z pewnością jest nie do usunięcia. Nie sądzę, by mogło być inaczej. Z biegiem kolekcji nabrałam nieco żenującego jak na nasze racjonalne czasy przekonania, że każdy nowo zdobyty zegar wnosi mi 181  do domu coś już niezależnego ani od przedmiotu, ani od człowieka. Są niby nasze, ale niezależne. Świadczą o trwałości sytuacji i doskonale orientują się, że moja pasja do zegarów zogromniała przy chorobie serca. Podobno powinnam znać ich genealogię. Zwrócono mi na to uwagę, kiedy przyjechałam z jakiejś wsi z trzydziestym którymś. Zapewne, bo dla mnie przeszłość, ta mała osobista, zawsze jest tematem, nie mam pojęcia o historii, ale intrygują mnie nie zauważeni, nie nazwani ludzie. Domysł czyjegoś losu, ułamki zdarzeń, fakty niewyraźne, jakaż w tym znakomita gotowość na fabułę! Nie mam najmniejszego przygotowania do kolekcjonerstwa. Literatura, kontakty, katalogi — nie, to nie ja. Jest mi doskonale obojętne, co, skąd, od kiedy, ile warte. Owszem, miewam swoje niewybredne uciechy, konstatując, że ktoś zapłaci kilka tysięcy złotych za to samo, za co ja zapłaciłam złotych kilkadziesiąt, ale kiedy indziej daję dużo za nic i też jest dobrze. Następuje dziwaczne zżycie się człowieka z przedmiotem bezużytecznym. Podobno jest to objaw starczy, ale u mnie zaczęło się dość wcześnie. A zorientowałam się w momencie, w którym, zgodnie z rozsądkiem i metrażem, postanowiłam pozbyć się z domu tych zegarów, które mogły znaczyć tylko dla osoby wkraczającej w nałóg. No i wzięłam się do wywlekania wraków z szafy. O doskonałej porze. Około drugiej nad ranem. Nie zazdroszczę sąsiadom z dołu, ale byłam pod wrażeniem najlepszego spektaklu, jaki kiedykolwiek zdarzyło mi się oglądać w teatrze — „Biesów” w reżyserii Wajdy — i nie chciało mi się spać. Najpierw wywlekłam ten malutki szafkowy, nie "wiedzieć po co kupiony pod Lublinem, bo takich nie zbieram. Kosztował 40 złotych, może to zadecydowało. Tak piszę pragnąc usprawiedliwienia, chociaż znam przy102  czynę. W rzeczywistości było trochę inaczej. Ten zegar mnie wzruszył. Miał po dziecinnemu, w domu wykonaną tarczę, atramentowe cyferki, niezgrabne wskazóweczki z żółtej blaszki, i żadnych ozdób, żadnej niechby próby upiększenia niepokaźnego pudełka na czas. Mimo to był wesoły, dało się w nim odnaleźć coś niezmiernie domowego. Nie wiem, czy kiedykolwiek znajdę mu miejsce na ścianie, ale lubię pomyśleć, że jest. Podobnie z drugim. Wiozłam go przez osiem rozdygotanych wybojami kilometrów przemęczonych na furmance — lepiej było iść, ale odmawiając podwiezienia obraziłabym właściciela wozu, od którego dopiero co kupiłam zegar, jeden z tych na zawsze przesiąkniętych sianem i duchotą strychów. Znaleziony w Polsko woli, dawniej: Rusko woli. W stronie pomieszanych, z polska i z poleska różnych krzyży. Mała wieś, przyczajona w dąbrowach. Czarne z lat chałupy pod słomianymi okapami i święci pańscy gdzie się da: w oknach, w kapliczkach, na krzyżówkach, na drzewach. Chłop był sam i najpierw powiedział, że lepiej niż z nim załatwię z matką, potem jednak pogodził się z naszą obecnością, tylko kazał czekać, gdyż pierwsza jest robota. Siedząc na jakimś ogromnym zeskalałym pniu — potrafi to latami leżeć na podwórzach chłopskich, mimo pierwotnego przeznaczenia na opał czy budulec — przyglądałyśmy się z córką, jak spokojnie i porządnie rozprawia się z tą swoją robotą, jak przyjemnie zagaduje do konika, pasując się z uprzężą. Wreszcie przyniósł zegar z niebieskim szkłem, z niemieckim wzorkiem. Landszaft na zegarze — skałki, kamuszki, domeczki, przed jednym kobieta w długiej sukni, z ręką przy oczach, wypatruje kogoś. Jakżeby inaczej. Po nas zawsze oczekuje się, że na kogoś czekamy. Zegar mógł być wyprodukowany wszędzie, takie w tamtym czasie 103  wszędzie były modne, ale w przesłodzonym, mdłym założeniu jest na pewno niemiecki. Został mi ze strychu przyniesiony w stanie rozsypki: nie brakowało niczego, tylko wszystko było w częściach, zresztą bardzo porządnie przewiązanych sznurkiem. Młody człowiek — przyjemny, z odruchową życzliwością odnoszący się do każdego przedsięwzięcia — przystał na pięćdziesiąt złotych, ale nie chciał decydować bez matki. Z moich złych doświadczeń wynikałoby, że to kładzie sprawę, ponieważ jak dotąd pośrednictwo osób trzecich w transakcjach obracało się zawsze przeciw mnie. Zatem zostałam już tylko dla zasady, żeby sobie później nie robić wyrzutów. Tymczasem wszystko poszło łatwo i prosto. Stara bez namysłu zaaprobowała sprzedaż, nawet nie zainteresowawszy się ceną. Natomiast chciała wiedzieć, skąd jestem, jak mi się żyje, do kogo przyjechałam, czy się na wsi nie nudzę. Zadawala pytania z ochotą, lecz z delikatnością, bez natręctwa. Trochę posłuchawszy, przeniosła rozmowę i na swoje sprawy. Zwierzyła się, że ma ciężkie zmartwienie. Przez syna. Jest to chłopiec i nie leniwy, i gospodarz, a ożenić go z kim nie ma, bo kaleka. Stara zasmuciła się swoim opowiadaniem i dodała, że ona te dziewczyny rozumie, tylko jest jej przykro. Mówiła, jakbyśmy były same. swobodnie, chłopak mógł słyszeć, no i rzeczywiście słyszał, bo przytakiwał. Na tej fali szczerości tylko ja czułam się nieswojo. Odczekałam, aż młody człowiek upora się z tym drzewem i założy konia do wozu, i wyszykuje nam wygodne miejsce — wolałybyśmy iść, niż trząść się na furmance, ale tego jednego już nie potrafił zrozumieć, i serdecznie wyśmiał nas, pokazując śliczne zęby. Więc żeby mu nie było przykro, pojechałyśmy, zażywając epileptycznych wstrząsów na kamieniami jak górski potok ugarnirowanej drodze z czynu społecznego. Wczepiona rękami w deski wozu, wściekła, popatrywałam na puste, przeszywane rzadkim ściegiem 104  drzew płaszczyzny Podlasia. Chowało się pomarańczowe słońce, a ja myślałam sobie, że nie najgorzej byłoby wędrować w tym jaskrawym chłodnym świetle, wciągać w płuca niechby malaryczne, jak upierają się miejscowi, ale czyste powietrze i po jakiejś godzinie zobaczyć tamten ogród i mój leżak w pociemniałym już ogrodzie, i kocura Kajtka, o którym Rumcajs, salowa z kąkolewnickiej porodówki, mówi, że go szkoda karmić, bo i tak chudy. Z łajdactwa. Mój Barabasz i Kajtek to są dwa światy kocie, klasowe antypody. Barabasz zna życie z poduszki na parapecie okna. Kajtek zdziczały od nadmiaru niepohamowanych swobód rzadko bywa w domu. Z tych stron pochodzi również ten ciemny olbrzym pod matową trumienną polewą, już penetrowany przez korniki: zainteresował mnie, bo zobaczyłam w nim coś chagallowskiego. I takie one chyba musiały być, zegary ortodoksyjnego czasu z zabitej epoki. Ogromny, czarny. W nie najlepszym stanie. Właściwie nieproporcjonalny ze swoim wysoko podprowadzonym, ciężko ornamentowanym wierzchołkiem, natrętnie skojarzył mi się z nagrobkami w praskim skansenie judaistycznym — tam gdzie ludzie do dzisiaj kładą bryki swoich marzeń na grobie rabina, który miał stworzyć Golema. Albo z zagasłym cmentarzem Remu na krakowskim Kazimierzu. Dom z czarnym kolosem był okropny, śmierdzący, zapuszczony, a domownicy — cztery pokolenia polegujące, suwające się o lasce, rozpychające się, raczkujące wśród strupieszałych gratów — niedomyci, nierozgarnięci i niedożywieni. Gospodarz, na domiar złego chromy, kto go tam dojdzie, z gruźlicy czy z wypadku, odsunął z przejścia dziecko i zaczęliśmy szukać. W takich domach, martwiejących mimo mnóstwa użytkowników, trafiają się niezwykłe rzeczy, ale tu nie znalazłam nic poza zegarem. Co prawda po dwu la105  tach, po kolejnym moim pobycie i wyjeździe, przybiegnie syn gospodarzy w poszukiwaniu „tej pani, która Chodziła za starzyzną” i prawdziwie zmartwi się, że mnie już nie zastał, bo w chałupie leżą koszule, majtasy, spódnice po babce, która dopiero co umarła. Oznajmienie wywołało homerycki śmiech słuchaczy, czego chłopak, i słusznie, nie zrozumiał. Prawdopodobnie wrócił do swoich z wiadomością, że pani od starzyzny już się zdezaktualizowała. Nie jest to jedyny przykład dosłowności w potraktowaniu moich zainteresowań. W tejże wsi inny chłop, nazwiskiem czy 'przezwiskiem Florek, sławny z kiepskiej gospodarki, widać postanowił rozpocząć nowe życie, bo zgłosił się z pytaniem, czy nie odkupiłabym od niego wozu, jako że on, Florek, zamierza się na wóz na gumach, czyli nowoczesny. Potraktowałam ofertę z uprzejmością i uwagą, co złagodziło fakt jej nieprzyjęeia. Widząc, że ja, która tylekroć naprzykszałam się spokojnym ludziom skupując byle co, rejteruję przed grubszym interesem, Florek długo namyślał się, zanim odszedł, z niedowierzaniem wzruszając ramionami. Ciemny olbrzym, zepsuty, zżarty przez korniki, kosztował mnie nieprzyzwoicie dużo. Dwieście pięćdziesiąt złotych. Chłopu, którego zaskoczyła Okazja, już nie przyszło do głowy, że być może dałabym mu drugie tyle. Byłam zdecydowana od początku, przy całym braku złudzeń na temat tej ciężkiej konstrukcji do mierzenia czasu, który z pewnością już nie wróci na pobieloną tarczę, nieproporcjonalnie małą i zapadłą w głąb skrzyni z zatartym ornamentem. Tak, z miejsca wiedziałam, bo w tym wraku było coś poruszającego wyobraźnię. Wiedziałam, zanim kulawy chłop taksując mnie spojrzeniem objaśnił, że go kupił od Żydów jadących do Treblinki. Tak właśnie powiedział, ze spokojną, czystą intonacją spikera nie poczuwającego się ani do winy, ani do zasługi za przekazywałofi  ne wiadomości. — Jak to: kupiony — powtórzyłam z naganą, ale nie spłoszył się, potwierdził: mięła jechać, to się wyprzedali. Mały, chromy, kudłaty, patrzył na mnie spokojnie i bez cienia drwiny. Pisząc widzę go, jak tak stoi, czochra się i nie przestaje patrzeć, docydująca chwila, on teraz sprawdza, kim naprawdę jestem, jeśli spłoszę go, nie dostanę zegara. Nie powiedziałam nic. Zegar jest u mnie, ale korniki nieubłaganie toczą białą mąkę pod daszkiem na kształt litery szyjin i boję się, że naprawdę będę musiała go wyrzucić. Dwa jeziora przylepione do zamku za fosą, miasteczko: odrobina biało-czarnej, z cegły i drewna skomponowanej starówki przy wąskiej uliczce. Bokami wille, zawsze te same w każdym uzdrowisku. Do campingów idzie się wzdłuż pochowanych za kamienne ściany ciężkawych, wielkich zagród chłopskich. W Łagowie chciałam zacząć pobyt od obejrzenia bukowego rezerwatu zachwalanego w przewodnikach. Mam to do siebie, że w podróżach z zasady nie starcza mi czasu na to, po co przyjeżdżają inni. Tym systemem, zatrzymując się w Łańcucie i to nie raz, nie zdążyłam być w muzeum. Wstyd? Jeszcze jaki, ale ilu świątkarzy zdążyłam dzięki temu oblecieć, ile rzeźb i obrazów zwiozłam, to osobna sprawa. W Łagowie na moje szczęście nie ma żadnego muzeum, zostawałby las, bukowy rezerwat, a ja chodzić lubię. Dobrze jest szukać staroci po zapadłych kątach. Można trafić do przeróżnych ludzi, kupić nie kupić, ale pobyć, popatrzeć, nasłuchać się czyjejś niebywałej zwyczajności. W najwyżej położonej w Zielonogórskiem wsi, ochrzczonej od jemioły, w wielkim domostwie (spuścizna po pastorze. Jakaż tam sień przepastna i piec kolos w sieni, rozprowadzający ciepło po ogromnych 1#7  izbach) mieszka człowiek, który dzisiaj jest opiekunem społecznym, a przed trzema dziesiątkami lat był partyzantem na Wołyniu. Koniusz mu dać, karabelę — i niechby w „Potopie” statystował z tą swoją prezencją, posturą, z tym znalezieniem się buńczucznym, pańskim. A w rzeczywistości chłop, który nawet nie poczuwa się do paranteli z zaściankową szlachtą. Siedemdziesiątka na karku, a pewnie jeszcze w życiu nie był u dentysty. Podkówka z cukru, mówi się o takich zębach w jednym z arcydzieł literackich. Ale Suchodolski nie pochodzi znad cichego Donu. Suchodolski jest z Wołynia. Pisarze zainteresowani historią najnowszą mieliby z Suchodolskiego pożytek, bo dużo widział w swoim zdrowym życiu. Na przykład krew chlupoczącą pod nogami — nie z żadnej tam metafory krew, tylko z krzyczących kadłubów, z ruchomych, do ostatka przytomnych resztek ludzkich. Suchodolski, owszem, zgadza się, że przejść to przeszli nawet dosyć dużo. Nie było człowieka, żeby nie miał za swoje. Z jednym tak zrobiono: ręce sznurem, mocno, i na drzewko. Wisi człowiek na rękach, już całkiem bezprzytomny, gdyż zranili jego młotkiem w czoło. Tyle, że ten sznurek nie był całkiem ścisły. Tak i chłopu ręce ze sznurka wysmyczyli się, własny ciężar jego ściągnął. Jak spadł, tak i leży. Któż jemu pomoże, kiedy wszystko wybite. Ale na swoje szczęście tam, gdzie leżał, to miał trochę błota. Ono jego przychłodziło i otrzeźwił się. Jakoś żyje. Z nastaniem nocy powycierał się ten człowiek z krwi, ile tam potrzebował, żeby przejrzeć na oczy, i wlazł do pierwszej lepszej szopy, która jemu napatoczyła się. Tak i zasnął nic nie przeczuwając, że śpi u Ukraińca, tylko że to był nieszkodliwy Ukrainiec i wypuścił jego. Rano, powiada Suchodolski, patrzymy się z zasadzki — idzie, a my nie poznali, taki chłop zmieniony. Któryś dosko168  zył, okrzyknął jego, dopieroż ten przemówił: puskaj już, puskaj' mnie, przecież jestem Polak. Z Suchodolskim i ze mną było tak, że ja spacerowałam, a on grabił liście w łagowskim rezerwacie i miał kufel do sprzedania. Wielki, strasznie starożytny. — Za ile? — spytałam lodowato, gdyż Łagów to rynek fatalnie zdemoralizowany przez filmowców. — Może źle nie będzie — tajemniczo odparł Suchodolski. Umówiliśmy się w jego wsi. Na określony autobus. Na niedzielę. Bardzo dokładnie. Suchodolski wyliczył się przede mną z przedpołudniowych towarzysko-społeczno-politycznych 'powinności, które spowodują, że wróci skądś tam o tej a nie o innej porze. Uścisnęliśmy sobie ręce, że umowa stoi. Po czym przyjechałam całkiem, ale to całkiem innym autobusem, spotykając w nim Suchodolskiego, który też wracał nie stamtąd, Skąd powinien i nie o naszej godzinie. I znów uścisnęliśmy sobie ręce usatysfakcjonowani, że mamy do siebie takie szczęście. Z przystanku Suchodolski poprowadził mnie przez ciemność, w której tylko miejscowy nie zostawia butów w błocie. Na stole nakrytym nicianą serwetą stał mój kufel w charakterze flakona z tatarakiem. Faktycznie bardzo duży. Cena jeszcze większa. Zapewniłam Suchodolskiego, że w tych warunkach interesu nie zrobimy, po czym niezrażeni kontynuowaliśmy życie wyłącznie towarzyskie. Pod koniec wizyty jakoś tak machinalnie, z czystego nawyku zapytałam go, czy przypadkiem nie wie o zegarze z pozytywką. Beznadziejne pytanie. Ostatnimi czasy z równym powodzeniem mógłby pijak pytać o knajpę na Saharze, a Suchodolski odpowiedział wesolutko: „Jak mnie nie wiedzieć, kiedy mam”. Zatem zdarzyło się, co się nie chciało zdarzyć przez miesiące. Pozytywki są już trudno osiągalne i przeraź liwie drogie. Mam wszystkiego siedem, w tym obraz grający z Trójcą świętą, w tym aryston. Z niedowierzaniem słucham, że kroi mi się ósma. Suchodolski przez chwilę jeszcze patrzył w telewizor, szedł mecz, potem słyszałam, jak ściąga coś ze strychu, jeszcze potem, jak coś rąbie na podwórzu. — Na pewno z szewców czyści — uspokoiła mnie pani Suchodolska. — Z szewców? — Szewcy zjedzą każdą starożytność, jak za długo leży. Nie daj Bóg do mieszkania napuścić. Oni są natarczywe robaki. Suchodolska dziwi się, jak można nie znać szewców. Co robi szewc od butów? Zelówki przybija. Kłuje, zanim wsadzi kołek, miejsce przy miejscu kłuje, a to samo robak. Przez tyle lat wierzyłam, że mogę mieć, a później — wiedziałam, że mam, i to mam na pewno, korniki w domu, tymczasem od pana na sanockich ikonach, od Wojciecha Kurpika, dowiedziałam się, że korniki są tylko w drzewach, drzewo żyje, zaś moje posiadanie, to drewno. W drewnie siedzą kołatki. Nawet byłam o to zła. Po pierwsze, kto z nas lubi, gdy mu się wykaże niedouctwo, po drugie, kto z nas lubi, gdy się go pozbawia przyzwyczajeń. Teraz cały mój niepokój o dobytek podgryzany przez korniki, całe moje wielkie lenistwo w kwestii konserwacji wymagało przestawienia się z tych zadomowionych, jakoś tam już zaaprobowanych korników na niewiadome kołatki, które mnie ani ziębią, ani grzeją i tym trudniej przyjdzie mi zabrać się do walki z nimi. Szewcy lepsi. Jacyś bardziej swojscy. Myślę, że nie zrobię im krzywdy. U Suchodolskiego zostawili dla mnie dużą najzwyklejszą tarczę i mechanizm. W mosiężnym gąszczu pono  dobne do siódemek, cienkie młotki i żółto połyskuje najeżony bolcami walec pozytywki. Do tego jedna sfatygowana deska z promieniście umocowanym pękiem prętów. To struny, na ¡których zegar gra, mówi Suchodolski. Szewcy nie szewcy, a deskę muszę zabrać, boby muzyki nie było. Suchodolski z werwą przekonywuje mnie o zaletach zegara. — Dopiero co grał, powiadam pani... — Jak to? — Znaczy przed rozbiorem skrzynki. — Sto lat temu, panie Suchodolski? — Nic podobnego. Sam nakręcałem i na każdy kwadrans bił inną muzykę... Robię się czujna. — Bił, panie Suchodolski? Więc on nie gra? — Do każdego kwadransa osobna melodyjka, do połówki godziny, do okrągłej... — Pan to słyszał? — Przecież nakręcałem. Nie pierwszy, nie ostatni hazard w moim życiu. Daję sześćset złotych. Pora na finał towarzyski, zwłaszcza że już jest o czym mówić z nieczułą Suchodolską. Księgujemy insekty. Jak po waszemu pluskwa? No, zwyczajnie. Pluskwa. A wesz? No dobrze mówię. Wszą. A karakon? Suchodolska nie widziała karakona. Karaluch może? Też nie. U nich tego nie było. Prusak? To, to. Prusak. Na odchodnym wyrażam smętne zainteresowanie, czy aby znajdzie się cudotwórca, który ten zegar wskrzesi. — Sam byłbym ciekaw — przytakuje Suchodolski. Nie wiem jak on, bo ja jestem dotąd. Czwarty rok mija, wrak nie tknięty w szufladzie. Wciąż sobie obiecuję, że zaniosę go do zegarmistrza i za każdym razem lll  odkładam na jutro. Kto wie, czy tylko z lenistwa. Człowiek potrżebuje złudzeń. Przy malejącym wyborze dobre i te za jednych sześćset złotych. Znajomości w Łagowie nie wyczerpały się na Suchodolskim. Tamtego pięknego listopada — ciepła cisza, rude ścieżki nad brunatną wodą — spotkałam w bukowym rezerwacie dwu obywateli, którzy intensywnie zajmowali się, nie wykluczam, że legalnym, wyrębem drzew na stoku. To znaczy, rąbał syn wspomagany słowem przez ojca. Stary był krytyczny, obserwował robotę, pracując brwiami i gładząc się po szczęce. Potem zapalał świeżego papierosa i starannie odpluwał tytoń. Chwilami nudziła go kontrola i wtedy łagodnie wpatrywał się w horyzont poukładany z małych wysp, przesmyków, zakosów białej trzciny. Z tych dwóch po roboczemu ubrany był raczej ojciec. Zatrzymaliśmy się na rozmowę. Miałam w tym swoje widoki: bliscy znają mnie od tej strony i zdecydowanie tępią. Drwal wysłuchał i z pełnym zrozumieniem odpowiedział, że owszem, trzyma, i sprzedałby. Monety. „Złote, odpowiada?” Nie przeszkadzając sobie w podkrawywaniu buka — drobny, z pozoru słaby rytm uderzeń coraz głębiej zatapiał stal w cukrowym miąższu drzewa — poinformował mnie, jakie to pieniądze i z jakiej epoki. „Napoleońskie, staroniemieckie i coś z rzymskich. Tylko to musi kosztować” — dodał ostrzegawczo. Powiedziałam zgodnie z prawdą, że nigdy nie obchodziła mnie numizmatyka. Drwal zaśmiał się wyjaśniając, że i tak nie dałby tych monet z domu ot tak, na zgadywane. Poradziłam desę. Uśmiechnął się, kręcąc głową, „O, z tym się zawsze zdąży. Jeszcze nie mam biedy”. Stary przysłuchiwał się z zadowoleniem. Chciałam już odejść, kiedy drwal przemówił. — Az panią my się znamy ^ 112  Chłopak zostawił siekierkę, rozsiadł się przy pjcu i rzucił wywoławczo. — Tamka. Ponieważ nie zareagowałam, prowadził dalej systemem hasło — odzew. — W Warszawie na Tamce. Kawiarnia. Pani pomogła żołnierzom. Pani nas ostrzegła, że kanarki idą. Myśmy bez przepustek byli. We trzech. Następnie pani napiła się kawy na nasze zaproszenie. No? Żyło się, na pewno, ale akurat nie przy kawie na Tamce bez przepustki. Powiedziałam z głębi sumienia: — To nie ja. — W stu procentach — pobłażliwie rzekł wojak — poprosiliśmy grzecznie, elegancko i pani się zgodziła. Cztery kawy, tak było jak najbardziej. Pani nie pamięta? Stary spojrzał na mnie, potem na mego towarzysza i przemówił roztropnie. — Nie masz większych zmartwień? — Ale ojciec, chyba wiem, co mówię. Spytaliśmy się, czy pani ma życzenie wypić kawę w towarzystwie, i pani się zgodziła. — Ach tak? — zainteresował się mój towarzysz. — Jasiu — ostrzegawczo rzekł stary. — Co mi tu ojciec, kiedy ja pamiętam. Proszę pani, więc my staliśmy przy tramwaju na moście, tak? I pani do nas doszła, żeby nam powiedzieć? O kanarkach, tak? — Kanarki — niespokojnie podjął mój towarzysz. Wie, że lubię faunę. — No, patrol WSW. Dziecko zrozumie — powiedziałam ze złością. — No przecież — ucieszył się wojak. Pani pamięta, prawda? My z tego mostu... jak on się tam nazywa, zeszliśmy na Tamkę i najpierw był ten sklepik z warzywami, a zaraz obok kawiarnia. Zresztą pani pamięta. 113 8 	— Tyle szczęścia...  — Tam nie ma 'kawiarni — z ulgą powiedział mój towarzysz. Zaśmiałam się zwycięsko. — Jak to: nie ma? — z pobłażaniem spytał wojak — musi być, skorośmy tam byli. Za wcześnie przyszłam na peron. Ekspres ma spóźnienie i poza mną nikomu nie chciało się opuszczać przegrzanej poczekalni. Zresztą już jest ta niedobra pora, o której ludzie podróżni czują już potrzebę chowania głowy w płaszczu i moszczenia się łokciem, biodrem między sąsiadami. Poczekalnia chrapie albo siorbie herbatę wśród donośnych westchnień. Słychać każde przełknięcie, płyn gulgocze w grdyce, a oczy mrużą się z ukontentowania. Niektórzy również jedzą, przytrzymując obydwoma rękami chleb w gazecie i długo, w zamyśleniu obracając kęsy w rozdziawionych ustach. Kto ma jabłko, ten z wolna odgryza kawałeczek i z natężoną uwagą wpatruje się w spożywany owoc. A na peronach ciemno, chłodek, spokój, tylko maszyniści z wolna przetaczają parowozy po krzyżówkach szyn, ospale manewrują, krążą. Jeden woła najczystszą mową lwowską. — Jóźku, ta kiedy ty mi setkę oddasz? Na drugie święta? Ta żeby ty był taki zdrów, jak to prawda jest... Przejeżdża obok i widzę, że to chłopak najwyżej dwudziestoletni, który już nie mógł się wychować na Łyczakowie czy Zamarstynowie. Nad parowozami wirują staroświeckie bukiety dymów i o tej godzinie wszystko tu wydaje się jakieś wczorajsze, zatrzymane w czasie. W kamienicach przy dworcu nie świeci się ani jedno okno, miasto teraz wygląda na niezamiesźkane. Jóźku z parowozu już -przestał handryczyć się o długi i jest całkiem cicho. Teraz mogę to sobie spróbować wyobrazić. 114  Sytuacji, nad którą się zastanawiam, z filmów nie znam. W filmach — myślę o fabularnych — pokazuje się ich w drodze albo już decydujących: idą, rozglądają się po domach dla siebie. Ale mnie interesuje sceneria przyjazdu. Na przykład tutaj, do Zielonej Góry. Na pustą nocną stację do pustego miasta. Wszystko cudze. Jakiś poprzedni Józku okiełznywał parowóz i kosmonauci 1946 wyłazili ze świńskich pulmanów na obcą planetę. Jeśli coś jest w archiwach, chciałoby się taki dokument obejrzeć po trzydziestu latach. Mówi się: dawno, ale ja dopiero co rozmawiałam z wdową po człowieku, który przez dwadzieścia siedem lat nie zgodził się na rozpakowanie walizki. — Tak to w pomieszkaniu mieliśmy normalnie, ubrania, urządzenie, zabawki dla dzieci. W końcu to jest kumet czasu, a żyć trzeba, prawda? Tej jednej wa7 lizki nie pozwolił ruszyć. Tam była porcelana, kryształy, wie pani, co się tylko dało wziąć ze sobą, bo nas tutaj w salonce nie wieźli. Prosiłam męża, żeby już dał otworzyć, w końcu żyje się z ludźmi i na co on czeka? Nie, powiada, lepiej niech tak stoi. Swoją drogą obserwowało się podobne nastawienia. Nawet wśród inteligencji. Przypominam sobie, w jednym profesorskim domu dziecko stłukło filiżankę od kompletu, a to była rosenthalowska piękna filiżanka... I wtedy ta profesorowa roześmiała się, nie, nic udawanego, ona się naprawdę nie zmartwiła. Jak dziś pamiętam ten jej śmiech i słowa: przecież to wszystko i tak zostałoby w razie nowej wojny, tym razem nie zdążylibyśmy już nawet tego zabrać, prawda? Wracam z Łagowa. Przez Gronów. Z Łagowa przez Gronów jeździ się aż w dwu powiatach: te same nazwy pod Krosnem Odrzańskim i pod Świebodzinem. Nie było kłopotów ze spolszczeniem tych wszystkich Crossen, Gronau, Lagau: nie można powiedzieć, żeby się Niemcy przemęczyli. 115  To w tych stronach była wieś Niemaszchleba. Nazwa coś sprzed sześciuset lat. Nie dali jej rady przez sześćset. Zastaliśmy na Ziemiach Odzyskanych wioskę Niemaschkleba. Po dzisiejszemu — Chlebowo. „Ludzie zaczęli się buntować, że nie tak, że z jakiej racji akurat ich wioskę podaje się za głodną...” — sumitują się rozmówcy. No pewnie, wygodniej zasłonić się enigmatycznymi ludźmi, niż wskazać na jednego durnia. To gdzieś tutaj wstąpiłam tylko do sklepu po czekoladę na drogę i cóż poradzę, że z czekolady zrobiła się Babiennikowa. Po małej chwili byłyśmy już umówione. Babiennikowa zafrapowała mnie dwiema informacjami: tą, że miałaby do sprzedania zegar z kukułką, i tą, że serdecznie żałuje swego powrotu z Kazachstanu. — Jakbym się została, inaczej wyglądałoby wszystko, słowo pani daję. Ale cóż, rozumu nie sprzedają, jak to się mówi. Młodziusieńka byłam, nieżyciowa byłam. Podałam się na powrót bez najmniejszego przeczucia. Dawniej nas wychowywali w innym nastawieniu jak obecnie. Kto u nas w domu słyszał o rozwodzie? Jeszcze mam kołowrotek i porcelanowy durszlak po Niemcach, jakby pani chciała. Och, moje życie, ono do każdej jednej gazety jest, proszę pani. Kukułka ile dla pani warta? Nie wiem, sama nie wiem, czy zdecyduję się podać do gazet moje życie. A kiedy ten wywiad się ukaże? Chciałam tematu, to mam. Ostatecznie wzięłabym tę kukułkę za jakąś ludzką cenę, tylko że Babiennikowej nie handle teraz w głowie, lecz autoreklama. — Ja już za panny byłam na poważnym stanowisku —- komunikuje. I od niechcenia: — Szefową kasyna byłam. Nie jest zarozumiała, po prostu zna swoją wartość. Takim tonem, swobodnie i bez zahamowań, mówią o sobie na konferencjach prasowych ludzie olimpiad 116  albo festiwali. Babiennikowa już siedziała na rydwanie życia, gdy ją amor dopadł. — Kto by mnie nie zechciał w moim położeniu! Córka takich rodziców, ja wzięłam wszarza, nędzę biedną wzięłam. Cygan ten! Ale spodobał się i co jemu zrobisz — z uśmiechem macha ręką. W stosunku bramek Babiennikowa: Kazachstan, za Kazachstanem przemówił ten moment, że „tam żaden mąż nie mógł zabrać się i pójść — ot, gdzie chcesz, z kim chcesz. W kołchozie on by nie odszedł za nic, przewodniczący nie pozwalał na żadne rozwody”. Babiennik z innymi Polakami poszedł z kołchozu do nowego wojska, bił Niemca, ale sam zabić się nie dał i po wszystkim zamieszkał na zachodzie Polski. Żonę odszukał przez Czerwony Krzyż już nie w Kazachstanie, tylko znacznie bliżej, pod Kijowem. Tam zaczęła otrzymywać niecierpliwe listy. — Miałam pieniądze na krowę, miałam stóg siana naszykowany, czego mnie potrzeba? Tymczasem wracaj i wracaj, pisze, mam pięć pokoi i hektarów osiem. A na co mnie pokoje twoje, na co mnie hektary, jak to kamień i żwir! Przyjazd mój... siadłam i płakałam. Tam nie znałam chorób żadnych, tu z miejsca kaszel, przeziębienie i reumatyzm. W dodatku co się nie dzieje, ten mój żebrak mąż podaje się na rozwód. Czemuż ty to robisz, pytam się. A bo dorobiłem się i już mi nie jesteś potrzebna, tym słowem odpowiedział. Ach, ten cygan, ten żebrak. Po co on mnie najwięcej spodobał się, kiedy byłam młoda? Odwiesza durszlak, którego nie kupię, i podciąga ciężarki zegara. Dziewięciuset nie dam, mowy nie ma. Najwyżej pięćset. — Teraz wziął niewiastę tłustą, gdy ja jak paluszek — ciągnie Babiennikowa, mnie kojarząca się raczej z kłonicą niż z palcem, ale to rzecz gustu. — Z lenistwa zgłupiał. Jak mówi przysłowie, na co oczy 117  ślepemu... Cóż taki wie? Chłop chwiejny, wzburzyli nim i podał się na rozwód. U nas w kołchozie przewodniczący żeby w ręce takiego dostał, Boże! Przewodniczący każdą jedną głupotę ze łba wybił. Bo człowiek przy robocie nie ma czasu na głupstwa. Tak jest. Kołowrotek mnie nie interesuje, mam na razie dwa. Kukułka nie jest ani stara, ani zbyt ładna, coś mi się ‘widzi, że właśnie takie na pęczki sprzedaje się w niemieckich domach towarowych. A jeśli nawet nie, to i tak powyżej ośmiuset — nie płacę. Na ogół nie. — Tu jedni państwo, on lekarz, dawali dziewięć stówek, ale nie zgodziłam się. Na razie nie muszę. A tak nie chciałam wracać z Kazachstanu, tak mnie coś mówiło, że tu życia nie będzie! Na kółko jest już klient u mnie, to jak pani chce. — Pięćset pięćdziesiąt za kukułkę — decyduję. — Nie sprzedam zegarka, on przyjaciel mój jedyny — oznajmia Babiennikowa i brzmi to przekonywająco. A pod wieczór spotykam którąś z jej sąsiadek: — Pani — mówi przyjaźnie — ja dla pani przypomniałam adres. Pani mnie posłucha — i starannie, niespiesznie, z wileńską życzliwością tłumaczy drogę — wiadomo — do Babiennikowej. — Pani, ona chciwa na pieniądze, to i sprzeda koniecznie. Przeczekuję dzień, dwa, i znowu zachodzę, idę niby to dowiedzieć się o ten kołowrotek, którego tak czy inaczej nie wzięłabym, bo jeden już mam, stoi u przyjaciół: u mnie się nie zmieścił. — O, jeszcze jest — mówię zimno. Babiennikowa zdezorientowana, nie wie, co odpowiedzieć, więc tylko kładzie na kołowrotku rękę i gładzi go tym bezwiednym, nawykowym ruchem chłopki targującej inwentarz. Rozmawiamy o niczym. Co pewien czas kobieta spogląda na kukułkę. Wstaje, podciąga ciężarki. Ja chwalę 118  pogodę. Babiennikowa wraca na swoje miejsce na brzeżku łóżka, żeby po minucie znowu wstać, dotknąć łańcuszka albo go poprawić. Ja nadal rozprawiam o meteorologii. — No, a ile by pani dała? — od niechcenia odzywa się Babiennikowa. Mój Boże, więc tak czy siak pofrymarczymy jedynym przyjacielem? Kurski, Sieniawy, Wielo wsie, Stare Pola. Wiejska nadodrzańska Polska. Przestrzeni jak na stepie, młaki, łączki, kodeńskie madonny zaszklone na (krzyżówkach. To tutaj natknęłam się na jednoręką. I żeby choć lewe ramię, ale nie. Prawe. Odrąbane dokładnie przy korpusie. Jakoś zaraz tak właśnie pomyślałam. Nie o amputacji, tylko właśnie o tym. — To z wojny? — A nie. Powiedziała to jakoś dziwnie i odeszła mnie chęć do natarczywości. Jednoręka ogromnie chciała znaleźć coś, co mogło mi się nadać do kupienia. Obraz. Moździerz. Cokolwiek. Zdjęła znad łóżka oleodruk, pod którym podobno był jeszcze jakiś drugi. Nawet dosyć zręcznie zabrała się do odginania zardzewiałych gwoździ. Jeszcze wciąż nie umiem zapanować nad sobą w takich chwilach. Emocja. Zdaje mi się, że kiedyś przecież to nastąpi i spod zleżałego papieru wyłoni się coś prawdziwego. Może ikona na desce. Zdarzało się, nieraz się zdarzało, tylko nigdy mnie. Pod spodem był inny oleodruk, też banalny i w strzępach. Stara nieuważnie postukała palcem i opowiedziała, że ten obraz ma wielkie właściwości. Kiedyś zatrzymał ogień we wsi. Rzucił się okropny pożar, kicał z dachu na dach, już nie widzieli sposobu, dopie119  ro wzięła ten oto obraz jedna starsza gospodyni i dawaj ogień żegnać, i co ja powiem, pomogło. Paliło się, a'le w każdym razie już nie po tej stronie zażegnanej. Nawet była mowa we wsi, że to jakiś silny obraz. Jednoręka sprzedałaby go za dziesięć złotych. Chyba nie jest tak dużo — mówi w zamyśleniu. Nijaki oleodruk, za nijaki. W milczeniu odsuwam go od siebie. Nawykowe, niepotrzebne pytania. — Pani z kresów? — Nie. — A skąd? — Ja z Wołynia. Zamiast moździerza zaproponowała serwis z pomarańczowym szlaczkiem („Hering” przeczytałam wśród kwietnej girlandy, i zastanowiła mnie ta bezapelacyjność: więc zawsze tylko — śledź?). Dużo naczyń u Wołyniaczki spełniających funkcję bibelotów. W reprezentacyjnym kredensie brakowało jedynie talerzy, przeniesionych do białego. Patrzyłam, jak stara krąży tą samotną ręką wśród półmisków i sosjerek, i fajansowych puszek ze stemplami szwabachy. Jasność i jednoznaczność obowiązują w niemieckim gospodarstwie, jest to instytucja nie zostawiająca fur teczki na improwizację, wiemy z góry wszystko i spokojnie poruszamy się podług drogowskazów. Tu sól, tu kminek, pieprz, cukier, a tutaj cynamon. Teraz wszystko to nadawało się wyłącznie do nieużywania. W drugim, nieporządnie z ciemnego na biały przelakierowanym kredensie, który za poprzednich właścicieli na pewno stał w pokoju, ale przybysze nie znali się na takich modach i pozmieniali pokoje na normalne izby dla ludzi, piskląt i prosiaków, nieoczekiwanie za sosjerką znalazł się brzydko ułamany tłuczek od moździerza. — To i tyle — bezradnie powiedziała stara. Podnio120  sła się, łapiąc powietrze jak po szybkim biegu. Była nieprzyjemnie blada. — Pani powinna się leczyć — poradziłam. Przytaknęła i opowiedziała, że kiedyś już wykupiła krople, i jaszcze dawali jej recepty, ale na to szkoda czasu. — Moja choroba jest bez rady — i pokazała palcami gwałtowny skaczący rytm serca. Więc jednak życzyła sobie rozmowy o jakiejś swojej sprawie, i tamten pierwszy unik musiał mieć specjalne znaczenie. Pozwoliłam jej się wygadać. Posłuchawszy ile trzeba, rozglądając się po kuchni (ile też lat ma ten półgarnek, półdzbanek na zimnej blasze, dzisiaj już się takich nie widzi, bo cepeliowską ceramikę robi się pod miejski gust, a ta glina obyła się bez przypiekania na wysoki połysk, zrobiono ją jak najzwyklej, nie do ozdoby, tylko na użytek) spytałam: — Czy rękę ucięli pani banderowcy? Popatrzyła na mnie przelotnie. — A nie — powiedziała obojętnym głosem — to już tutaj. Znam na tyle wieś, żeby wiedzieć, kiedy można jeszcze krążyć wokół sprawy, ciągnąć za język, a od którego momentu urywają się jakiekolwiek pertraktacje. Może mimo wszystko dotarłabym do prawdy — wreszcie to wieś, a nie odludzie, wreszcie istnieją sąsiedzi, a i mniej niezwykłe sprawy pamięta się przez lata — ale nie przyjechałam tu o dobrym czasie, późny listopad nie jest porą na długie marsze w ciemności, a ostatni dzisiejszy autobus odjeżdżał już za kilkanaście minut. Czasem myślę, że zrobiłam głupstwo, ale nie na pewno. Nie można przewidzieć, czy cokolwiek dla mnie mogłoby wyniknąć z tej historii. Jednoręka chyba żyje, chociaż ten ciężki rwany oddech wróżył źle. Pewnie jeszcze snuje się po swoim bylejakim gospodarstwie i udaje, że pusty rękaw dla 121  kogoś samotnego na wsi to nie musi być wyrok. Tylko czego ona się bała po tylu latach? Wyszłam stamtąd z przeświadczeniem, że otarłam się o jedną z ciemnych przytajonych spraw z polsko-ukraińskiego pogranicza. Tamte ziemie odpłynęły w przeszłość, ale niejedno stamtąd przeniosło się na nowinę razem z ludźmi. Nowina, czyli nowe życie: w chłopskiej polszczyżnie jest trochę takich pięknych synonimów. Ojczyzna, mówią na ojcowiznę w górach. Nie tylko tam. Zasiedziałem się w starej ojczyźnie, sumitował się chłop po powrocie z odległej o dwieście metrów chałupy, w której urodziła się jego dawno nieżyjąca matka. A prawo, to jest sąd między ludźmi. Albo najgorsze z pogórskich wyzwisk, larwa: nie ma drugiego słowa, którym by tak spoliczkowało się kobietę. Za larwę baba babie prawo robi. Raz na zakopiańskiej ulicy podsłuchiwałam, jak się kłóci młody mąż z młodą żoną. Poważny zarzut, zdrada. Pretensje miał mężczyzna do kobiety, która leniwie pchała przed sobą wózek z dzieckiem i nawet nie siliła się na skruchę. Pomyślałam, że to już przesada, mogłaby chłopu zafundować choć tyle satysfakcji. Dopiero patrząc w jej twarz młodą, chudą, rozjarzoną śmieszkiem, zrozumiałam, że dziewucha ma rozum, dobrze wie, co robi. W przeciwieństwie do swojej pospolicie ani ładnej, ani brzydkiej żony chłopak był do podobania, miał szczupłe biodra skoczka i długie mocne nogi w polskich pradżinsach: góralskich portkach, wąską ostrą twarz cwaniaczka i zrozpaczone oczy, zupełnie nie przystające dó tej twarzy. Chłopak był u dziewczyny przegrany i już wiedział o tym. Z furią wyrwał wózek z rąk żony i potoczył sam: rodzaj demonstracji, pewnie i jedynej w tej nierównej walce. Chłopak był podpity, rozmazany wódką, w kółko powtarzał: „Ty to mi tak zrobiłaś?” Więc przecież spodziewał się jakichś uzasadnień, nie przyjąłby żadnej racji, ale czekał na wszystkie. „No, zrobiłam. 122  zrobiłam” — powiedziała dziewczyna tonem, który stosujemy do natrętnych dzieci. Jeśli była w tym impertynencja, to nie zamierzona. Widać góralkę nudził już ten spektakl w teatrze cudzej nanrrrtności. Ziewała, pewnie też była po kilku wódkach i chciało jej się spać. Mężczyzna znów natarł z pytaniami z poczciwego gatunku „jak mogłaś”, na którą to odwieczną kwestię nikt jeszcze nie znalazł przekonywającej odpowiedzi. Pokrzywdzony małżonek szedł na swoich długich nogach nader rączo i zasapawszy się dziewczyna próbowała mu odebrać wózek. Nie dał. — Ty larwo — zabrzmiało to z tą niepowtarzalną, tylko melodyce góralskiego języka właściwą pronuncjacją, z szerokim, niespieszącym się, smakowitym rozciąganiem samogłosek. No i postawił na swoim. Zdenerwował żonę. Zatrzymawszy się gwałtownie, wyszarpnęła z kieszeni jakieś pieniądze — ale tyilko bilon — i cisnęła o chodnik. Patrzyłam, jak monety drobniutko toczą się po lodzie. — Tym mnie dobijes — wysoko, dźwięcznie powiedziała góralka. Mężczyzna — ciągle z wózkiem — teraz poszedł przodem nie oglądając się. Ona za nim, ze spuszczoną głową. Potem jednak wrócił się, żeby pozbierać pieniądze. Sześćdziesiąt z czymś zegarów. Zdobywane od ręki albo przez miesiące, jak ten mały, z porcelanową tarczą, z pejzażem niewymyślnym. Kobieta, u której w dni targowe kupuję nabiał na Rynku Dębnickim (mądrym zwyczajem mniejszych miast Kraków ma takie swoje dzielnicowe rynki, więc Nowy Kleparz, więc Duży Kleparz i jeszcze kilka innych), zobaczyła w mojej torbie fajansowy kufel z biało-czarnym herbem pruskim, z Wilusiem i z sentencją. Zdziwiła się, ale nie za bardzo, gdyż takie to już czasy, że wszystko się 123  przyda. Poprosiłam, by rozglądała się po wsi. Za jakąś pamiątką. Tak niekiedy mówię, i wiejscy rozumieją mnie, gdyż w niejednym zwłaszcza starszym człowieku siedzi ogromne zamiłowanie do przeszłości. — Dobrze, poszukam — zgodziła się, nieuważnie poklepując cesarza, który patrzył nam w oczy stanowczym i zmartwionym spojrzeniem sponad mundurowej stójki. — I wie pani co, zegar jest u mojej siostry, chyba że już wyrzucili. Wyrzucili albo nie wyrzucili. Ja przyniosę. Powiedziałam o pieniądzach, ale zaśmiała się i żartobliwie uderzyła mnie po ręce. —• No, co znowu! Siostra da i tak, sama od siebie. Przyniosę. Nie przyniosła, ponieważ — okazało się — zegar leży na stryszku pod sianem i nie można się do niego dostać przed wiosną. W zamian dostała mi się podniecająca wiadomość o innym zegarze. Długopisem baba zręcznie nakreśliła kształt: drobny, owalny, przemawiający za porcelanową tarczą. Baba przytaknęła. Jest, jest porcelanowy ten mój nowy zegar, jak najbardziej osiągalny, bo właścicielka chce sprzedać, ale pod warunkiem, że za równowartość będzie sobie mogła kupić budzik. Nie reagując na kolejkę po ser (niekwaśny, o czym już wiedziałam, bo baba wmusiła we mnie próbkę na końcu noża) ustaliłyśmy szczegóły. * Równowartość budzika: ile to może być? Ze dwieście złotych? „A koło tego” — zgadza się i zastrzega sobie dziesiątkę „za drogę”. Jesteśmy umówione. I w następnym tygodniu nic jeszcze nie podejrzewam, przeciwnie, mój optymizm rośnie, kiedy baba po frasobliwym „oj, niech się pani nawet mnie nie pyta, oj, bo nie mogę spojrzeć pani w oczy” zakomunikuje, że nie zastała tamtej w domu, więc nie ma zegara. „To nic — mówię mężnie — przecież się nie pali”. „W każdym razie” — odpowiada poważnie i wybiera dla mnie naj124  piękniejsze jajka. Czy wzięłabym trzydzieści, jeżeli policzy taniej, bo nie chce się jej tu wystawać w taką pluchę? Ja bym od niej nawet kopę (tfu, odpukać) wzięła, byleby już był ten zegar. Ale jesteśmy umówione, mogę spać spokojnie. * We wtorek przychodzę wcześniej, z taką specjalną angielską torbą, która już się wydarła na polskich zegarach. Pogoda wciąż okropna, listopad w lutym, ale baba jest. Nie ma tylko zegara. Bo znowu nie zastała tamtej. Bo tamta choruje i nie leczy się na miejscu w ośrodku, tylko gdzieś światami. „Niech się pani nie martwi nic — mówi baba — mnie już samej nieprzyjemnie, że tyle panią zwodzę”. Wybywam z serem w torbie. Jajek chwilowo mi nie trzeba. Jesteśmy umówione. Jak zwykle. Od piątku dotkliwiej czeka się na wtorek, niż od wtorku na piątek. Leje deszcz, tam pod Wadowicami błocko muszą mieć po pachy, wątpliwe, czy babie opłaci się przyjeżdżać. Opłaciło się, jest. Żeby nie zapeszyć, wybrałam się bez torby. No i słusznie, bo zegara nie ma. Rozmowa o charakterze błyskawicznej. „W piątek albo dwa będą — albo żaden. Jakbym zawiodła, to już nie ma pani po co chodzić do mnie. Ale proszę (uderzyła mnie ozdobność myśli, więc ją spamiętałam) być w pełnf zaufania”. W piątek jaskrawa pogoda wiosenna, a ja leżę z grypą. Po zegary idzie córka. Babę zna tylko z mojego opisania, ale pochodzi, to znajdzie. I znajduje. Bez zegarów. Ponieważ ten spod siana jeszcze nie odkopany. Ponieważ tego, za który chciałoby się kupić choć budzik, właścicielka już nie sprzeda. Rozmyśliła się, posłuchała ludzi. Po szczegóły baba zamawia mnie na wtorek. — Jak myślisz — zwracam się do córki, już wystarczająco oblatanej w procederze — jak myślisz; nasza baba kręci czy tamta? 125  'Cóika waży decyzję, nie spieszy się, rozumie ciężar odpowiedzialności. — Trochę tamta i trochę nasza — wyrokuje niegłupio. A po miesiącach — ni stąd, ni zowąd — baba macha ku mnie ręką, pokazuje na koszyk. — Nie potrzeba — mówię zimno, bo wiem, że w tym koszu są jaja, których tyle już u łajdaczki nakupiłam bez ubocznych skutków. Baba macha. Podchodzę i dostaję zegar. Prześliczny. Wpycham babie dwie żądane stówki, podsuwam siatkę na jaja. Na piętnaście? Dobrze, może być. — Niechże już pani weźmie i tych dziesięć, co mam stać z dziesięcioma... Wezmę, czemu by nie. Dzisiaj święto na mojej ulicy. Innemu porcelanowemu, z oranżowym miasteczkiem na seledynowej grządce, zawdzięczam podsłuchaną rozmowę o panience po czterdziestce, wybierającej się za mąż na niewidzianego. — On emeryta, ale to dobrze, taki prędzej uszanuje żonę — mówił głos w sieni. I ciszej, konfidencjonalnie: — Młody potrzebuje częściej. — Kiedy starszy człowiek ma swoje prywyczki, jakby tak trafiła na kogo za dobrze przyzwyczajonego — wahał się głos drugi. — E tam, z każdym idzie wytrzymać. Głos pierwszy, gorzko: — Rzeczywiście! Zawsze intrygował mnie mechanizm takich swatów. Jak to się odbywa, że laborantka z Przeworska odnajduje swoje ewentualne przeznaczenie w nieznajomej --osobie rencisty ze Szczakowej, a jeśli ten nie nadałby się, to jest jeszcze kolejarz z Piły, a znów jeśli ona nie 126  pasowałaby do kolejarza, pozostaje tamta druga panna z Olecka... Sercowość na niewidzianego. Zaczynają krążyć listy, strony drożą się i drażnią, komponują intrygi. Wszystko jak w prawdziwym życiu. No i wreszcie robi się z tego życie, wspólne. Jak to się dzieje, skąd o sobie wiedzą, skoro w Polsce nie ma instytucji swata? Oficjalnie nie ma. Słyszałam dziwną plotkę, odrobinę za dziwną na mój gust, bo i niby dlaczego swaci mieliby prosperować w najskrytszym podziemiu, co im może grozić? Podatki, jak wróżkom? Wprawdzie informator na temat mafii od swatania powoływał się nawet na cennik, więc nie może wykluczyć jakichś terenowych inicjatyw. Niby dlaczego wśród plejady bab, które kochają swatać bezinteresownie, nie miałoby się znaleźć kilka, które to robią i z przyjemności, i za pieniądze. Życie, jakie jest. Oto do szpitala przywożą starca w ciężkim stanie. Odwiedzają go kobiety, niekiedy dużo młodsze. Nie znają starego, ale przychodzą, żeby się za niego wydać. Na łóżku prawie agonia, przy łóżku bazar. Kandydatki usiłują zdyskryminować jedna drugą i latają z donosami do sióstr. Stary dostaje rosoły, a personel kieszonkowe na intencję wstawiennictwa za ofiarodawczynią. Finału tej afery nie znam, ponieważ pacjent nieoczekiwanie wyżył i całe nabożeństwo matrymonialne razem z nim wyniosło się poza szpital. — Niedokładnie rozumiem — powiedziałam do pielęgniarki — o co tu chodziło? O pozycję mężatki? — To też, ale głównie o rentę. On był repatriantem z Ameryki. Sześćdziesiąt pięć, tych białych zakwieconych, które między fachowcami podobno nazywają się szwarcwaldery. Albo większych, strojnych, z tarczami z blachy 127  tłoczonej w wielobarwne pawie, w pozłacane róże, głuszce, lilijki i owieczlki. Albo porcelanowych, frymuśnych, ¿kąpanych w kolorach. O nie jest najtrudniej. Albo zegar-skrzynia, kupiony tylko z uwagi na ciekawy cyferblat, na ornament wahadła. Potem dźwiga się do domu takie pudło, bo gołymi rękami skrzynki nie rozwalisz, a przy chłopie nie można było dzielić: jeszcze rozzłościłby się i nie oddał. Pierwszy z kukułką (ten po bakcylu połkniętym u profesora Aleksandrowicza) kupiłam nieciekawie. U handlarza w Wolbromiu, po wieczorze autorskim. Z tego wieczoru nie pamiętam żywcem nic, ale zegar jest piękny. Dzisiaj prócz niego mam jeszcze cztery inne kukułki, a w sumie, to ile ja tak naprawdę mam tych zegarów? W moim pókoju... a w przedpokoju... a w szufladach... diabli wiedzą. Nie sprawdzę wcześniej, niż przy przeprowadzce. Chyba ja już weszłam w ten niebezpieczny etap, kiedy człowiek nie panuje nad swoimi przedmiotami. Nastąpiło takie odwrócenie zależności, jakie stwierdzam w układzie między mną a moim kotem: Barabasz, chwalić Boga, ma dwadzieścia lat i przez tych dwadzieścia lat to nie on jest u mnie, tylko ja u niego. To się zresztą widzi. Na antyczny zegar zwabiła mnie pańcia w Nowym Sączu, podsłuchawszy moje ugadywania się ze straganiarami. Ruszyłam jak kundel za kiełbasą i zobaczyłam ordynarny budzik. Pańcia jest zmartwiona, spłoszyły ją grymasy. Delikatnie broni zalet budzika: przedwojenny, a jak dobrze chodzi. Czy na pewno nie kupię? W takim razie będziemy szukać dalej, może akurat znajdzie się ooś dla mnie. Z tą chwilą już wiem, że nie znajdzie się nic, jak nigdy nie znajduje Się w domach, gdzie mnie chętnie widzą, i że tracę czas w tym pokoju czystym, ciemnym od barykadujących wysokie okna kwiatów, z zamglonym przerywnikiem lustra. Lustro stoi osobno, ale należy do stolika, na któ128  rym przybory toaletowe zastąpiono pamiątkami z Góry Kalwarii i kwitami za elektryczność w szklanym pudełku. Taki mebel nazywa się tremo. Stolik ma szufladkę załadowaną po winszo Waniami na nieciekawych widokówkach. Poczta z ostatnich lat, nie dla mnie. Pańcia niestety nie rozumie kalendarzowych niuansów. Wyciąga kartkę imieninową: może ta? I wielkanocną: przecież ładna? Znowu jeden z tych domów, w których tak bardzo chcieliby coś sprzedać. Cokolwiek. I łaszą się, w oczy patrzą, czekają: pilna niewzajemna nadzieja. I zaczyna się rozgrzebywanie szaf, przekopy przez szuflady. Rujnacja komód. Jak łatwo burzy się porządki życia dla małej nadziei. Wynurzają się przepisy lekarskie, przepisy kulinarne, rachunki sprzed dwudziestu lat. Pańcia zakłopotana. Nie, ona nie ma dla mnie nic, ale chętnie porozmawia. Człowiekowi w jej latach to się już trochę skuczy. Zrobi się robotę i nie bardzo wiadomo co dalej. Spać? No dobrze, a jak z nocą? Na noc strach zostać się z odespaną głową, leżysz i myślisz, nic tylko myślisz. Ona za męża to była tak przyzwyczajona, że nie musiała się niczym martwić. „Dobrze mnie przyzwyczaił” — powtarza uśmiechnięta i z nawyku przeciera pogodne, modre oczka. Mówi się: potrzebuję zegara starożytnego na wagi, na ciężarki. Myśli się: będzie biały w róże. Pozłacany z pawiem. Drewniany z kukułką, z przepiórką, z kogutem. Znajduje się mosiężne twarze aniołów na biało-niebieskiej majolice, spękane krajobrazy sprzed stu lat, pod którymi wciąż pracują tryby, odkrywa się nadpsute skrzynki z wałkami, szpikulcami wydzwaniającymi słabe krakowiaki, targuje się zegary-zwierzyńce, 129 9 	— Tyle szczęścia... zegary-torty, zegary chłopskie, dworskie, mieszczańskie,...

Dodatkowe informacje

Diachroniczna częstość użycia słowa (wystąpień na milion wyrazów):
Lokalizacja ekscerptu na stronie:
Adres bibliograficzny:
Strońska, Anna 1981. Tyle szczęścia dla szewców, wyd. 2, Warszawa : Czytelnik
Etykiety gramatyczne poświadczenia:
rzeczownikliczba pojedyncza

Zastrzeżenia

W naszych materiałach trafiają się błędy, są nieuniknione w tak wielkim zbiorze danych. Procentowo nie jest ich jednak więcej niż w klasycznym 11-tomowym Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego. Ciągle je wyszukujemy i nanosimy natychmiast poprawki, co w epoce przedelektronicznej było zupełnie niemożliwe.